Av og til dukkar det opp bøker som med stor suggererande kraft fører lesaren inn «på ein våg me ikkje har visst um». Ei slik bok har Vegard Sæteren (f. 1982) skrive, og sjølv om Jeg vil ikke reddes er den tredje boka hans sidan debuten i 2017, skal eg ærleg innrømme at forfattarskapet hans har gått meg hus forbi. Det kan vere fordi han gir ut på vesle Flamme Forlag, og det kan vere fordi bøkene hans knapt er omtalte i media.

«Og det man kan gjøre når som helst er det sjelden man gjør.» Så står det å lesa i den fine nye romanen til Øivind Hånes, Det tomme toget, der me møter ein seks år gamal gut i 1966, på togreise med far sin frå Oslo til Røros ei laurdagsnatt i juli, der dei to heile tida er åleine på toget. Togreisa er slikt ein jo kan gjera når som helst, og det er just slike ting denne boka handlar om, stort sett, for sjølv om rammeforteljinga finn stad natt til sundag, er det helst kvardagane som stig fram i teksten.

To gonger sidan 1964 er Tarjei Vesaas’ debutantpris blitt delt mellom verdige kandidatar: i 1995 mellom Harald Rosenløw Eeg og Tore Renberg, i 2009 mellom Kjersti Annesdatter Skomsvold og Eiving Hofstad Evjemo. Alle er i dag godt etablerte med spennande forfattarskap; for dei to yngste sin del enno i startfasen.

Tida er til, uhandgripeleg, men målbar, stundom irriterande, og ender og då lækjande. Me reiser alle i tida, men for det meste i same tempo og retning. I den nye boka til Martin Tesli, eit framhald av den gamle, vert det gjort ei slags tidsreise 500 år attover i tid, på ein måte konkret, på ein annan måte abstrakt.

Litt uærbødig, kanskje, men eg må tenke på det mor mi sa til meg då eg var lita og gjorde grimasar: «Ikkje gjer slik, du kan bli slik», når eg opnar Carl Henrik Berges debutroman Saltstøttens sønn og finn at fleire personar er forvandla til saltstøtter. Har dei ikkje høyrt på mor si? Men lenger enn det kan eg ikkje trekke den assosiasjonen, for i denne romanen er det verken plass til grimasar eller til å vere uærbødig.

Dei siste åra har klimaet blitt det store temaet i samtidslitteraturen, med Maja Lunde i spissen, i selskap med Carl Frode Tiller, Sara Sølberg, Bjørn Vatne, danske Theis Ørntoft og svenske Kerstin Ekman, for å nemne nokre namn.

Forteljinga om den einskilde kjem sjeldan til syne på yta. Det veit kvar og ein om seg sjølv, men ein gløymer det fort når det gjeld andre. Ei av oppgåvene til litteraturen er å levera bidrag til protokollen over opplevinga av å vera eit menneske. I vår fredelege del av verda har slike bidrag sjeldan samanheng med store verdshendingar, men mellom oss finst det folk med ekstreme røynsler, og ein av dei er forfattaren Mazdak Shafıeian frå Iran. Han har budd lenge i Noreg og skriv framifrå på norsk, men i den nye boka hans er det røynslene frå barndommen i Iran, under krigen mellom Iran og Irak, som er temaet.

Så har også diabetikarane fått si bok. Det vil seie: Vi har alle fått diabetikarens bok. Ein mann vaknar i ei sjukehusseng etter sterk føling, og lett desorientert helsar han på ein sjukepleier han trur heiter Tansport. I ein draum, eller i ørska, har han kjent ei stor hand over seg ved eit stup på fjellet. Etter kvart legg han ut på ei ferd saman med ein naken mann for å stele insulin. Dei hamnar mellom anna i Afrika.

Det er kan hende ein trend i samtidslitteraturen å skildre menneske som hemningslaust tråkkar over sosiale og moralske grenser. Sjølv om også Ida Hegazi Høyer nyttar humor, er romanen hennar meir alvorstyngd enn for eksempel dei siste til Agnes Ravatn og Nina Lykke. Til gjengjeld rammar Kirurgen lesaren på eit meir eksistensielt plan og avslører fleire lag av både menneskesinnet og tidsånda.