Roman

Maren Uthaug:

Og sånn blei det

Omsett av Ingvild Holvik
Samlaget

Dansk-norske Maren Uthaug har fått mykje åtgaum for to andre bøker som har kome på nynorsk dei siste åra. Den nye av året, Og sånn blei det, er debutboka frå 2013 og skal visstnok vere sjølvbiografisk. Som Risten/Kirsten i romanen har Uthaug ein blanda bakgrunn som mellom anna er samisk.

Dette er ei oppvekstforteljing utan filter: rå og ­imponerande. Alt i debuten syner forfattaren seg som ein sikker og uredd skrivar. Dette er ei soge om omsorgssvikt, men fullstendig usentimental, ikkje minst på grunn av dei kløktige innslaga av ramsalt, svart humor.

Når mor spyttar på far

Risten kjem til verda i ei samisk bygd midt på 1970-talet. Dette miljøet var idémessig fastklemt mellom gamal samisk tru og overtru og dei skikkane som høyrde til, og den mest intolerante kristendommen sterkt inspirert av læstadianismen. Mor til Risten er opprørske, samiske Rhitta, far er norske Knut. Knut kjenner lidenskap for dei «intense» samiske kvinnene, kanskje fordi dette er eigenskapar han sjølv vantar.

Tvers gjennom denne soga er han ein heller unnvikande og diffus figur. Knut og Rhitta held saman nokre år, i eit ekteskap som ikkje akkurat er ein dans på roser (eller meir passande i denne konteksten: myrull). Rhittas intensitet grensar mot det brutale, men seinare skal det syne seg at heller ikkje Knut har heilt reint mjøl i posen.

Ingen av foreldra tar seg særleg av vesle Risten. Det blir Àhkku, bestemora som har både kvenske og samiske røter, som blir den tryggaste omsorgspersonen. Denne omsorga har likevel ei kritisk slagside. Àhkku er særs overtruisk og skremmer barnebarnet ganske grundig: Nordlyset er livsfarleg, og dei underjordiske kan når som helst kome og ta ein. Difor må ein alltid bere sylv. Bestemora utstyrer jentungen med sylvsmykke. Berre med dei på armen og hengande over senga tør Risten å sove.

Brot og barn

Ristens livssoge blir full av brå endringar og brot. Som sjuåring får livet i Finnmark ein plutseleg og uforståeleg slutt då ho flyttar med far sin til Danmark. Her får ho ei stemor som er nokså parodisk framstilt, naiv og velmeinande, og ein total kontrast til Ristens meir «ville» samiske mor.

Men heller ikkje den milde dankvinna er i stand til å gi jentungen den omsuta ho sårt treng, og overser totalt alt Risten ber på inne i seg av arv og førestillingar frå det opphavlege miljøet hennar. Det blir nærast fatalt for Risten når sylvsmykka blir tatt frå henne. Ho må også skifte namn, kan ikkje snakke språket, særleg r-ane er umoglege, og ho sluttar rett og slett å seie ord med r. Resultatet er, ikkje uventa, sterk angst og mistilpassing, gjennom heile oppveksten. Redninga kjem i form av ein vietnamesisk båtflyktning, som Risten/Kirsten seinare får barn med.

Mot slutten bit historia seg sjølv i halen: Risten reiser tilbake til Finnmark som vaksen, etter mange år, for å finne ut av røtene sine.

Romanen er godt komponert, språkleg sikker og beint fram, og boka er spennande til siste slutt. Kanskje med unnatak av dei siste få kapitla; opprullinga av mysteriet med Ristens eigentlege opphav heilt til slutt er noko summarisk. Jamt over er Og sånn blei det ei så medrivande forteljing at ein kjenner at ein berre må lese meir av denne forfattaren, om ein ikkje alt har gjort det.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast meldar i Dag og Tid.