Då det vart kjent at eg var erklært som utanlandsk agent av styresmaktene, stod ikkje telefonen min still. Alle ringde og sende meldingar. Eg skjøna ingenting av dette. Dagen etter tok eg derfor kontakt med advokat. Han sende meg ei lang liste med krav som utanlandske agentar må følgje, og fortalde at eg måtte fylle ut og levere inn omfattande dokumentasjon til styresmaktene kvar tredje månad.

Like etter nyttår i fjor sette eg meg så ned for å fylle ut min første rapport. 85 ark med ulike spørsmål. Eg skreiv ned, som krava seier, kva type antibiotika eg kjøpte på apoteket, kva type sokkar og kortbukser eg har kjøpt meg i det siste, og kor mykje pengar stefar min sende til borna sine i nyttårsgåver frå Finland, og så vidare og så vidare.

Etter kvart vart eg lei av dette. Eg tok ei utskrift av transaksjonane frå dei tre tomme bankkontoane mine og la ved rapporten. Så kunne justisdepartementet sjølv finne ut kva eg kjøpte: appelsinar eller kondom.

Men verre var det at eg måtte skrive ei fast melding med store bokstavar kvar gong eg publiserte noko: «Dette materialet er oppretta og distribuert av eit utanlandsk massemedium som utfører funksjonane til eit utanlandsk massemedium, som utførerer funksjonane til ein utanlandsk agent, og (eller) ei russisk juridisk eining som utfører funksjonane til ei utanlandsk.»

Sjølv i kommentarfelta i sosiale medium måtte dette med. Kvifor? Lova krev det. Med eitt mista eg no dei fleste journalistoppdraga mine.

I slutten av januar 2021 møtte eg to andre utanlandske agentar, Darja i Raudekrossen og Denis, redaktør i ei nettavis i Pskov. Darja hadde kommentert politiske straffesaker i Russland i sosiale medium. Det var nok til at ho vart erklært utanlandsk agent. Denis hadde, som eg, motteke pengar frå Radio Free Europe/ Radio Liberty.

Saman skulle vi tre no registrere selskapet «Som ein utanlandsk agent». Kvifor? Lova krev det. Seinare skulle også dette selskapet bli erklært som utanlandsk agent av russiske styresmakter. Kvifor? Ikkje spør.

Det var harde tider. Presset mot meg og familien auka. Ein ven av meg som jobbar som journalist i avisa Novaja Gazeta, tok meg med til eit krisesenter i februar 2021. Der budde eg i to månader, moka snø, røykte sigarettar, låg roleg på ein sofa medan eg åt antidepressiv, og gjekk jamleg til legeundersøkingar betalte av Novaja Gazeta, ein av arbeidsgjevarane mine.

Men eg vart ikkje betre. Eg var uroleg og bekymra. I april bestemte derfor vener av meg seg for å sende meg til Armenia for å kome til hektene. Eg drog til byen Dilijan i dei armenske fjella. For ein russar som meg er dette ein kjend stad på grunn av ein kjend sovjetisk film med namn Mimino. Ein av hovudkarakterane i denne komedien frå 1977 er frå Dilijan. I sentrum av denne småbyen, med 17.000 innbyggjarar, er det reist eit monument over heltane frå filmen.

Dessutan er Dilijan eit populært reisemål for turistar på jakt etter rein luft og fersk mat. Eg tok inn på eit vertshus i Ringenes herre-stil – med små hobbithus, nesten som runde jordkjellarar, i eit område av fjellet med lite vegetasjon – omtrent på line med det barberte hovudet mitt. Menneska her var ikkje dei som smilte mest, men alle som budde her, såg på meg som ein bror.

Reisa dit gjorde godt. Alt første dagen kvitta eg meg med alle roande medisinar og antidepressiv, så drakk eg vin i fleire dagar.

Men framleis sleit eg med å sove. Eg bad likevel vertskapet om å vekkje meg klokka åtte kvar morgon. Etter ein solid frukost – mat og gjestfridom er viktig i Kaukasus – gjekk eg ned til landsbyen langs vegen og elva. Elva var full av søppel, sjølv om området er ein nasjonalpark. Men denne statusen var tydelegvis ikkje noko alle brydde seg om.

Eg kunne gå rundt i landsbyen heile dagen. Nokre dagar drog eg til fjells, der eg berre møtte kyr og skremde hundar.

Ein gong inviterte eigaren av vertshuset meg til å vere med og ete småfisk og drikke øl. Og vertinna kom med nydeleg heimelaga nypejus og graskarsyltetøy.

Eigaren heiter Artur og er byggmeister. Han er lite interessert i politikk. Han vil helst at son hans skal byggje eit par nye hytter og opne restaurant. Den andre sonen har vore i krigen mot Aserbajdsjan. I 40 dagar slost han i fjella i Nagorno-Karabakh. Eg er glad for at han kom tilbake i live, seier faren.

– Tidlegare, utan Putin, var Russland ein ikkje-stad. No ringjer den eine bror min frå Russland og seier at Putin er berginga vår. Den andre bror min ringjer og seier at alt er blitt verre under Putin. Då kan vi vel seie at det er 50/50? Han har vel halve befolkninga i ryggen, men no er oppslutninga fallande, spør Artur.

Eg svara, men ikkje på spørsmålet hans:

– Rettssaka mi startar i morgon, sa eg.

– Eg har gått til sak mot den russiske staten, som har erklært meg som utanlandsk agent.

Først gliste han. Familien meinte dette var morosamt, men for å gardere seg myste han òg mistenksamt mot meg. Eg gav kona kompliment for syltetøyet og jusen, sa farvel og gjekk. Neste morgon fekk eg ei heil flaske heimelaga jus og ein bolle med graskarsyltetøy til frukost. Eg tenkte eg var glad eg ikkje roste fisken.

Korleis skulle eg handtere det faktumet at eg var erklært som utanlandsk agent av russiske styresmakter? Den einaste måten å angripe dette på var å saksøkje den russiske staten. Eg fekk fråsegna frå justisdepartementet tilsend. Der stod det kvifor eg var erklært som utanlandsk agent.

Deretter lista dei opp mykje av det eg hadde skrive om opp gjennom åra, som artiklar om protestaksjonar og demonstrasjonar. Eg hadde skrive om aktivistar som tok saka i eigne hender for å rydde opp i inkompetansen til lokale styresmakter. Eg har dekt homorørsla og rapportert om vilkårleg straffeforfølging av kjende personar.

Eg sende papira over til ein ven i homorørsla: Hallo, eg lid på krossen for di skuld. Ho svara: «Dette er ei stadfesting! Markelov, du har no fått offisielt prov på at du er ein ekte journalist.»

Kommentaren hennar gjorde kvardagen min meir leveleg og roleg, spesielt sidan denne venen også hadde hjelpt meg å kome ut av ein kraftig depresjon då eg budde ved krisesenteret.

I papira frå justisdepartementet stod det at eg hadde publisert fleire artiklar på nettstaden Sever.realii (Nordleg realitet). Dette er ei underavdeling av den amerikanskfinansierte radioen Radio Free Europe, som publiserer på russisk i Russland. I 2020 fekk eg betalt 3000 euro frå dei. Når eg delte dette beløpet på tolv månader, kom eg så vidt over nivået som russiske styresmakter har sett som eit minimum for å ha til livsopphald i Russland.

Eg var framleis i Armenia. Om kvelden sende advokaten min meg eit lydopptak frå retten, og eg vart full av beundring over det som vart sagt. Dommaren skjelte regelrett ut representanten frå justisdepartementet. Det var tydeleg at justisdepartementet berre hadde gjeve ei fråsegn mot vår påstand, utan å leggje fram prov i saka.

Representanten frå justisdepartementet svara at prova mot meg var hemmelegstempla, men dommaren avbraut igjen:

– Til representanten frå justis­departementet: Du er ikkje justisdepartementet!

Det er her den verkelege rettferda er, tenkjer eg. I Moskva! Det er som om homorørsla og Russland-kritikarane har tatt over det russiske rettsvesenet!

Men så varsla dommaren ein pause. Etterpå sa han at det var umogleg å gå gjennom prova, sidan dei var hemmelege. Som vi seier i Russland: «Dei bytte sko medan dei gjekk.»

Advokaten min bad om å få skrive eit krav, men til lita nytte. For same kveld sende styresmaktene meg ein rapport frå tryggingstenesta, avdelinga for nedkjemping av ekstremisme. Dei hadde gått gjennom artiklar eg hadde skrive i ulike medium. Dei hadde til og med klart å grave opp ein tolv år gamal tekst frå litteraturmagasinet Sever (Nord).

Det var ei kort fiksjonsnovelle basert på historia om ein barndomsven som døydde i kamp mot islamistiske opprørarar i Tsjetsjenia-krigen. Det er morosamt å tenkje over at vaksne menneske som jobbar med å avsløre terrorisme og trugsmål mot den russiske føderasjonen, tek seg bryet med å lese novella mi om Tsjetsjenia frå 2010. Det er ingen andre som har brydd seg om denne teksten sidan han vart gjeven ut.

Som venta avviste domstolen søksmålet mitt då retten var sett på nytt. Eg høyrde aldri gjennom det opptaket eg fekk tilsendt til Armenia.

To veker seinare kom eg heim. Sommaren i fjor vart selskapet Darja, Denis og eg hadde stifta, offisielt registrert. Då tok dei til å ringje meg frå ulike bankar:

– Kjære Sergej Jevgenijevitsj (i Russland nyttar vi alltid førenamn og farsnamn i offisielle samtalar), ønskjer du å opne ein bankkonto for selskapet «Som ein utanlandsk agent»?

– Nei, det vil eg ikkje, for eg veit ikkje eingong kvifor eg treng dette selskapet. Lova seier at eg må ha dette selskapet, men ingenting om kva eg skal bruke selskapet til, svara eg bankane.

I september skjedde det som måtte skje. Selskapet vårt, «Som ein utanlandsk agent», oppretta fordi styresmaktene sa vi måtte gjere det, blei erklært som utanlandsk agent av justisdepartementet. Kvifor? Eg veit ikkje.

Eg visste at vi kom til å tape i domstolen, men vi saksøkte Russland likevel. Vi freista på lovleg måte å gjenreise rettferda i eit land der lovene ikkje fungerer lenger. Retten avviste søksmålet mitt to gonger, siste gong i desember 2021. Saka går no vidare til høgsterett. Dei vil òg avvise søksmålet.

Vi kunne så ha vendt oss til Den europeiske menneskerettsdomstolen. Der ville Russland bli dømd, til inga nytte. Eller vi kunne ha venta til president Putins årlege pressekonferanse før jul. Der ville Putin ha fått eit rutinespørsmål om dette og trekt på skuldrene og sagt: Domstolen har sagt at statusen til dei utanlandske agentane er gyldig.

I dag, eit år etter, skjønar eg at det ikkje hadde vore vits for meg å prøve å overhalde denne antihumanitære lova, ei lov som er i strid med alle internasjonale normer. For tida har synt at det aldri var mogleg for meg å etterleve desse idiotiske krava.

Og ingen protesterte eller tok til motmæle då saka først vart kjend. Alle var redde for å stå fram med kritikk, for dei kunne jo oppleve det same som vi. Media tok først i saka då dei var sikre på at dei ikkje kom til å få represaliar på ulike måtar om dei rapporterte om oss. Men då var det for seint.

I august i fjor skreiv ein journalistkollega til meg: «Vi trudde verkeleg at de fem gjennom søksmålet ville få gjennomslag, og at denne dumskapen skulle ta slutt.» For ikkje lenge sidan vart han arrestert av FSB, mistenkt for at han saman med andre journalistar hadde reist nær grensa mot Ukraina. Dei vart sette fri etter avhøyr og åtvaringar.

No i januar kom det russiske medietilsynet med den første protokollen mot meg. Dei meiner eg ikkje har gjort alt som er kravd av ein utanlandsk agent. Etter at eg har ha brote to protokollar, kan dei reise straffesak. I prinsippet kan det bety fleire år i fengsel.

Her om dagen spurde borna mine mor si:

– Er pappa kriminell?

– Nei.

– Men du sa jo at det kom eit brev til han frå justisdepartementet?

– Det var eit brev om igangsetjing av ein administrativ protokoll. Dei prøvde å arrestere pappa to gonger i passkontrollen då han skulle fly til USA. Derfor torer han ikkje kome heim enno.

Sergej Markelov

Sergej Markelov er journalist og erklært som utanlandsk agent av russiske styresmakter.

Omsett frå russisk av Amund Trellevik