Stortinget har bede regjeringa tilrå at det vert installert blokkeringsfilter som hindrar tilgang til uønskt innhald på digitale nettbrett nytta av borna i barnehagar og barneskular. Blokkeringsfilter er ikkje nok. Det er sjølve dei digitale verktøya som må bort frå alle barnehagar og skular.

Utdanningsdirektoratet har alt rådd til at mobiltelefonen skal ut av klasseromma i både barneskulen, ungdomsskulen og vidaregåande skule. Eit slikt tiltak har dei alt i Frankrike, eit land med ein skrive- og lesekultur vi kan læra av. Både forsking og sunn fornuft tilseier at den konstant tilgjengelege mobilen forstyrrar merksemda og svekkjer evna til å hugsa lærestoffet.

Ein liknande tendens ser ein i foreldreoppropet for mindre skjermbruk i barneskulen, som er blitt lytta til heilt opp i regjeringa. Det er lett å skjøna at stor tilgang på skjerm og sosiale medium fører til at lesinga taper, seier statsminister Jonas Gahr Støre. Kunnskapsministeren har varsla ei tilråding som kan opna for at barneskular legg skjermane heilt vekk i undervisninga.

Skjermskrivinga

Den fyrste erfaringa mi med datamaskin var på slutten av 1980-åra, då eg redigerte tidsskriftet Arken. Nokre av bidragsytarane tok på denne tida til å nytta den nye teknologien når dei skreiv, og manuskripta deira svulma opp til det dobbelte i lengda og det mangedobbelte i logiske og grammatiske feil. Dei trudde dei skreiv betre, men skreiv i røynda dårlegare. Dei lét seg lura av teknologien.

Det same ser vi i dag i litteraturen med bandsterke bestseljarar som lir av elefantsjuke. Det går for genialitet, men er teknologisk skadd litteratur.

Det gjekk saktare å skriva på den mekaniske skrivemaskina. Men ein skreiv meir konsentrert og trong færre versjonar for å få ferdig resultat. I dag lyt ein skriva og lesa opp att ti–tolv gonger for å få same resultatet.

Kvifor? Fordi teknologien fører til at vi skriv kaotisk, fram og tilbake, byter om på setningar og avsnitt, klipper og limer, hentar inn avsnitt frå gamle tekstar og så bortetter. Det smittar over på tenkinga, vi tek til å tenkje kaotisk, misser tråden, skriv i veg, og når vi er ferdige, må vi til på nytt, lesa og lesa, retta og retta. Kanskje vert det like bra som før, men det krev mykje meir tid.

For di meir effektiv teknologien er, di mindre effektive kan vi verta sjølve. Dei moderne reiskapane med alle dei rike vala, utarmar oss.

Vanedanninga

Datamaskinane og internettet lova oss meir fridom, alle skulle få skriva og tala fritt. Men så kom internettmobben og einsrettinga i alle retningar. I dataalderen med internettet og sosiale medium går kvaliteten ned på det vi skriv og les, for vi skriv og les i isolasjon og dogmatiske miljø, alt skal vera kort og treffande. Slik får den nye teknologien ut det verste i oss, ikkje det beste.

«Dataskjermen gjer oss til overflatiske menneske.»

Ein vaksen kan halda seg unna dette, men yngre generasjonar lever i det. Samstundes skrumpar tilbodet på seriøst innhald inn, opplaga for skikkeleg litteratur går ned. Kvifor? Fordi teknologien no gjev oss alt vi trur vi treng, men gjerne på lågast mogeleg nivå, men dermed òg til høgast mogeleg pris, nemleg tapet av det menneskelege, som kverv utan alvorleg danning gjennom heile livet.

Lesinga

Vi plar seia at teknologien er nøytral, det kjem berre an på korleis vi nyttar han. Men denne teknologien inviterer til misbruk.

Vi treng ikkje gå ut for å treffa folk, for vi treffer folk på nettet. Heile kjærleiksdrama kan vi spela ut, utan ein einaste gong å sjå den andre i røynda. Vi treng ikkje lenger dramatikk i livet, for vi får dramatikken i dataspela. Menneska trekkjer seg tilbake frå kvarandre og vel isolasjonen. Den konkrete og sanselege røynda vert til slutt bytt ut med ei virtuell, kunstig røynd. Felles kunnskap vert broten opp i fragment, i like mange verdsbilete som det finst individ. Særleg på sosiale medium ser ein korleis den arrogante og aggressive kunnskapsløysa vinn fram.

Men om det å vera avhengig av dataspel kan vera alvorleg nok, har det større konsekvensar om heile lese- og kunnskapskulturen vert råka. Berre 13 prosent av norske tiåringar likar å lesa, og det er ein stadig overgang frå bøker til skjerm.

Men skjermlesinga kan ikkje erstatta boka. Mest ingen les skikkeleg på skjerm. På skjermen kan ein berre ta til seg korte og overflatiske tekstar. Trena lesarar, dei som les bøker i minst eit par timar nær dagleg, merkar skilnaden. Skjermen er trøyttande og forvirrande. Ein held ikkje ut særleg lenge. Dermed legg sjølve skjermteknologien til rette for korte og overflatiske tekstar, ukonsentrert lesing og mangel på forståingsdjupn.

Men like ille som at skjermen gjev dårlege vanar, er det at han svekkjer den gode vanen med boklesing. Det vil seia at dataskjermen gjer oss til overflatiske menneske. Kva har han då i skulen å gjera?

Grev si eiga grav

Vi som er over førti i dag, har vakse opp utan mobiltelefonar og datamaskinar. Likevel er det vanskeleg nok for oss å styra skjermbruken og halda på gode vanar for skriving og lesing. Men å styra skjermbruken for borna og ungdomane medan dei er på skulen, er faktisk mogeleg. Det finst ingen tenkjeleg god grunn til ikkje å gjera det. Databruken vert i alle høve tillært og gjerne overdriven på fritida. Det minste vi kan gjera er å ikkje gjera livsstarten dårlegare for borna og dei unge ved å tvinga på dei uvanar vi sjølve slapp i same alder.

Kor absurd er det då ikkje at dei norske forlaga, som lever av å gje ut bøker, no satsar sterkare på digitale læreverk enn på lærebøker i papir. Desse digitale læreverka vert forma etter prinsippa i skjermteknologien. For å slå an må tekstane vera korte, og straks vekkja merksemd hos distraherte elevar. Ein legg såleis opp til overflatisk og fragmentarisk læring. Forfattaren vert «innhaldsleverandør» og læraren teknisk tilretteleggjar. Boka, lesinga og den allmenne kulturen vert skadelidande.

Kaj Skagen

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.