Sakprosa

Harald Berntsen:

Marcus Thrane – en foranskutt sosialdemokrat. Et portrett i politisk idéhistorie

Svein Sandnes Bokforlag

I flaumen av løpesetlar på universitetet på Blindern på 1970-talet var det nokre som særmerkte seg med dårleg og tynt papir, tettskriven tekst med smal marg og ujamn trykksverte som gjorde dei vanskelege å lesa. Utgjevar var Kommunistisk Universitetslag (KUL), ei gruppe som vende seg i avsky mot fusentastane i AKP (m–l) på den eine sida og (seinare) SV-arar på den andre. Utan grundig analyse og djup forståing av dei økonomiske tilhøva i samfunnet vart det berre amatørskap og narreleik, ikkje noka verkeleg revolusjonær kraft.

Sjansen var stor for at løpesetelen den gongen var skriven av KUL-aren Harald Berntsen, som no har skrive bok om ein av dei store i norsk arbeidarrørsle, sjølvaste Marcus Thrane. Språket er blitt betre etter mange år som forfattar, og forleggjaren har sytt for god trykk og papir, men stilen er ikkje til å ta feil av. Her skal det ikkje sparast krefter på å gå til botnar. Strategi og taktikk i kampen heng uløyseleg saman med analyse og forståing. Og kva var det no eigentleg Marcus Thrane stod for?

Politisk masserørsle

Med 30.000 medlemer stod Thranes arbeidarforeiningar fram som Noregs første eigentleg politiske masserørsle i 1850, då eit bønskrift (ein petisjon) med krav om økonomiske reformer til beste for småfolk og eigedomslause, og om allmenn stemmerett (for menn, vel å merke), vart lagt fram for kongen.

Då krava vart avviste av kongen og regjeringa, var spørsmålet kva ein så skulle gjere. Thrane gav frå seg leiinga til jusstudenten Theodor Abildgaard, som freista å alliera seg med opposisjonen i Stortinget. Men heller ikkje denne lina førte fram. I 1851 slo styresmaktene ned på rørsla. Abildgaard og Thrane og fleire av leiarane utover landet vart kasta i fengsel, og støttespelarane på Stortinget trekte seg skremde attende.

Thrane hadde sjølv likevel ikkje tenkt å gje opp. Frå varetektsfengselet skreiv han ei rekkje artiklar i Arbeider-Foreningernes Blad, og det er desse artiklane som står i fokus for Berntsens analyse av Thranes politiske tenking.

Thrane vona å bli frikjend av Høgsterett og ta tilbake leiinga i rørsla. Tida i varetekt vart brukt til å lesa. Berntsen granskar boklåna frå Universitetsbiblioteket og følgjer Thrane der han gjennom studiet av naturrettsteoretikarar (Locke), dei franske fysiokratane og økonomar som Smith og Ricardo søkjer å finna fram til ei rett forståing av samfunnstilhøva. Kvifor er mange fattige og eigedomslause, medan nokre få er rike? Og kva skal til for å retta opp i dette openbert gale tilhøvet?

Ut av lesnaden kom ein radikalisert Thrane. Eigedom er tjuveri, konkluderte han. Hovudmotseiinga i samfunnet står mellom arbeid og kapital. Kompromiss med borgarskapet, som Abildgaard freista på, vil aldri føre fram. Arbeidarane må føre kampen sjølv.

Ein moralist

I drøftinga av «smal front» og «brei front» er Berntsen på heimebane, og her kjem innsikta frå 1970-talet godt med. Men Thrane fekk aldri prøve det i praksis, like lite som Berntsen sjølv, av høgst ulike grunnar. Thrane vart ikkje frikjend i Høgsterett, men fekk ein dom på sju år og var ferdig i norsk politikk.

Thranes line ville ikkje ha ført fram i noko høve, er Berntsens konklusjon. Parallelt med Thrane i Noreg bala Karl Marx med dei same spørsmåla i London. Dette visste Thrane ikkje noko om. Og han kom aldri så langt i erkjenninga av dei grunnleggjande klassetilhøva i samfunnet som det Marx gjorde. Og dermed vart han hengjande att i det gamle. Ein moralist. Ein «foranskutt sosialdemokrat». Analysen gjekk ikkje djupt nok til å få til nokon effektiv kamp mot kapitalen.

Folkelesnad vert denne boka ikkje. Men Berntsen har med dette arbeidet gjeve eit viktig tilskot til norsk politisk og økonomisk idéhistorie. Dei som har interesse for slike tema vil finne mykje å gle seg over i forfattarens kompromisslause kamp for klårleik og forståing. Og ikkje minst i forfattarens eiga glede over å kunne gå i rette med ein av dei verkeleg store føregangsmennene i norsk arbeidarrørsle. Ikkje berre kom AKP til kort i analysen. Det gjorde Marcus Thrane òg.

John Peter Collett

John Peter Collett er professor emeritus i historie og fast bokmeldar i Dag og Tid.