Alltid ei mørk undertone

I resepsjonen får eg rikeleg med informasjonshefte tilhøyrande utstillinga. Det er ifølgje nettsida til Nitja ei «feiring av kulturen og håndverket til romanifolket/taterne, en av Norges nasjonale minoriteter».

Den sørgmodige og innstendige stemma til Elias Akselsen følger meg oppover trappa, med songen «I hiljan og i hallan», på romani (2025). I det første litle rommet heng ein kopi av Édouard Manets måleri «Frukost i det grøne» frå 1863, utført og signert av Jaques Villon i 1929. Eg stussar på korleis dette passar inn i utstillinga, før eg går vidare inn i det store hovudrommet som med første augekast har eit kvitt, klinisk preg.

Eit oljemåleri av Jonny Borge, frå 2025, måla etter ei skisse av det Adolph Tiedemand kalla «Fantefølge i bondestuen» frå 1852, viser ein scene der bonden i huset ser ut til å jage dei omreisande. I utstillingsheftet kommenterer Borge at han sjølv har opplevd å bli jaga på dør.

Ei reisekiste står på golvet, laga av fleire nolevande taterar. Her er eit seglskutemotiv oppunder lokket, utført av Storm Juliussen, og nedi kista ligg papirblomar, ei kaffikvern og boksar i nysølv til kaffi og sukker. Som omreisande hadde ein dei kjæraste eigedelane på seg eller i reisekista. 

Alltid på vakt

Ei lang rekkje svartkvittfotografi viser 35 såkalla liggesletter frå Lillestrøm mot svenskegrensa, der dei reisande vende tilbake sommarstid, år etter år. Det er Elias Akselsen som har peika ut desse liggeslettene, og om ein tek seg tid til å lese barndomsminna han deler om kvar av dei, så gjer prosjektet stort inntrykk.

Til dømes trekker han fram Morokulien (Eidskog/Värmland) der omreisande både kunne delta på kristne møte og drive handel med klokker. Hestane var tatt ifrå dei etter eit vedtak frå 1951, og saman med tanter og onklar reiste dei alle med syklar.

På slettene var det song rundt bålet, dans, leik og fotballkampar. Skildringane er idylliske, heilt til han fortel om varselropa gjennom leiren som fekk ungane til å legge på sprang, som avtalt, inn i skogen for å ikkje bli tatt med til fosterheim eller institusjonar. Dei visste aldri om «buroane», dei fastbuande, var venlegsinna eller fiendtlege. I beste fall ville dei kjøpe eit gryteunderlag, høyre sladder frå nabobygda eller kanskje bestille blekkslagararbeid. Det frie livet som omreisande var alltid truga.

I enden av lokalet er det ei flott samling av ståltrådarbeid, utlånt frå Guttormgaards arkiv. Her er vispar, korger og gryteunderlag som kunne utførast på reis, av rimeleg materiale, og som var greitt å få selt vidare på marknader. I taket heng papirblomar av Viola Karlsen, frå 2025, ein annan gammal tradisjon der dei omreisande forvandla rimeleg kreppapir til salbare, vakre blomar. Til slutt har me måleriet «En ny begynnelse» av Helen Borge Johansen (1922) som viser Guds hand som kjem ned frå himmelen for å måle rosa blomar på eit tre.

Dårleg rolle

Det er merkeleg at den franske kunstnaren Edouard Manet på heimesida til Nitja er oppført på namnelista over kunstnarar i denne utstillinga. Kanskje vil kuratoren setje fingeren sin på maktstrukturar i kunstverda og leike med skiljet mellom original og kopi, men du fører ikkje opp Elvis som gjest på ein konsertplakat berre fordi du bookar eit coverband.

I opningstalen (tilgjengeleg i eit hefte) er kopien av «Frukost i det grøne» presentert med ein intensjon om å forvirre oss, sidan det opphavleg var eit typisk museumsverk som vidare står i kontrast til taterane sine arbeid.

Eg skjønar poenget, men Manet var ein radikal målar i samtida. Han ville bryte ned fasadar og dobbelmoral, og fortener ikkje denne rolla, sjølv om han også ønskte å bli akseptert av dei store institusjonane.

Dette, saman med takrenna som ligg på golvet berre fordi ho er funnen på ein av liggeslettene, utan å vere eit eksempel på det gode blekkslagararbeidet til dei omreisande, opplever eg som unødvendige avsporingar. Hovudlinja er meir enn god nok.

Kalddusj

Om du forventar ei eventyraktig framstilling av eit miljø med musikk, latter, støy, dans, vrinskande hestar og ei dunkel vogn med ei glaskule i, så får du ein kalddusj. Kanskje er det meininga at hovudrommet skal sjå litt tomt ut, for det meste av denne kulturen er jo borte, etter målretta utradering i statleg regi, og god draghjelp frå diverse organisasjonar som Foreningen til Modarbeidelse af Omstreifervæsenet, stifta av presten Jacob Walnum i 1893.

Undertrykkinga var på sitt verste opp mot nyare tid, med tvangssterilisering rettferdiggjord med den same forvrengde arvelæra som nazistane trykte til hjartet.

Hopp av

Nitja viser med denne utstillinga at ein kunstinstitusjon kan ha både politisk slagkraft, formidle vond og viktig kunnskap, og ikkje minst løfte verdien på kunst- og handverkstradisjonar som har overlevd mot alle odds. Dette er også eit eksempel på likeverdig samarbeid mellom institusjon og nolevande utøvarar frå ein nasjonal minoritet.

Etter mange utstillingsbesøk der den einaste informasjonen er å få kjøpt i tunge, dyre bøker, set eg pris på desse samanstifta papirarka som i stor grad løfter opplevinga. Særleg gjeld dette intervjua med kunstnarane, og ikkje minst heftet Romanifolket/taterne.

Me har i dag store institusjonar som nærmast går over lik for å ikkje trakke enkelte på tærne, og igjen risikerer at innhald og bodskap til slutt ikkje angår nokon av oss. Nitja er eit heiderleg unntak. Hopp av toget, om du er på desse kantar av landet.