I spalta førre veke såg vi korleis samvirkemeieriet Tine har spreidd verksemda si ut i verda – langt forbi dei norske ressursane dei har teke på seg ansvaret for å forvalte. Men Tine er langt frå aleine om å produsere norske merkevarer i andre land. Nei, kanskje er dei heller seint ute. Kavli har iallfall gjort det same i kring hundre år.

Lat oss byrje med starten. Han tek oss om lag eit sekel attende i tid – altså rett til dei glade tjueåra. Fest, film og framskritt prega verda, ser eg det vert hevda, og det kan passe godt på det Olav Kavli dreiv med på den tida. Han vann nemleg kappløpet om å lage ein smørbar og haldbar ost.

Smørbar ost er jo lett å lage: Det er berre å piske fersk ostemasse glatt. Men slik ferskost held seg ikkje meir enn nokre dagar. Olav Kavli oppdaga at ved å sette til smeltesalt – natriumsitrat, E331 – kunne ein smelte ost òg. Når han spedde ut ostemassen med vatn og konserveringsmiddel, heldt den mjuke konsistensen seg og gjorde produktet haldbart over lengre tid.

Sennep og postei

Smørjeosten Primula var skapt og skulle seljast ikkje berre i Noreg, men verda over, meinte den amibisiøse ostegründeren frå Molde, som mellom anna laga påkosta reklamefilmar om korleis Primula-osten reiste mot Nordpolen i luftskip. I 1929 vart han fyrst i verda med å selje ost på tube.

I byrjinga var all produksjon i Noreg, men denne historia syner at uflagging ikkje er noko moderne fenomen. Ganske snart oppdaga Kavli at det gav betre lønsemd å produsere Primula utanfor Noreg. Han etablerte fabrikkar i Sverige, Danmark, Austerrike og Storbritannia, og fleire av dei eksisterer framleis. Kavli produserer matvarer i Sverige, Finland og Storbritannia til ein samla salsverdi på over 400 millionar euro.

I Noreg kjenner vi Kavli smørjeost, og dei ulike smakane vert framleis produserte her. Kavli eig òg Q-Meieriene, slik at alle Q-produkt og all Skyr er ein del av Kavli-familien. I Sverige vert det også laga smørjeost under merkenamnet Kavli, i tillegg til dressingar, eddik, sausar og sennep med merkenamn som Johnnys, Västerviks, Perstorp og Eriks.

Finnane lagar mjølkefrie drikkar og mjølkefrie meieriprodukt med namnet Planti. Og i Storbritannia heiter jammen smørjeosten framleis Primula og har eit lita budeie på tuben. Om smaksvariantane er temmeleg like dei norske variantane, er det britisk mjølk og britiske fabrikkar som produserer dei britiske. I tillegg eig Kavli ein skotsk posteifabrikk – Castle McLellan Foods Ltd.

Overskot til andre

I alle land har Kavli same filosofi: Alt overskot går til stiftinga Kavlifondet, og alt overskot vert delt ut att til det Kavli kallar good and deserving causes. Kavlifondet er ikkje eit norsk fenomen – Kavli Trust delte i 2021 ut 93 millionar kroner. Mellom anna fekk det svenske medisinuniversitetet Karolinska Institutet åtte millionar kroner.

Truleg gjekk dei pengane til forsking på mental helse hjå barn og unge, dette er iallfall eitt av Kavli Trusts hovudsatsingsområde (det andre er klima og miljø), men ikkje kva som helst slags forsking: Pengar løyvde til slik forsking går gjennom eit program som er «spesialdesignet for å unngå bortkastet forskning». Ifylgje stiftarane sjølve kan nemleg så mykje som 85 prosent av helseforsking vere bortkasta – i det at ho ikkje vert følgd opp av vidare forsking og/eller ikkje får nokon som helst andre konsekvensar enn at ho kosta pengar.

Det er lett å vere samd i at det høyrest dumt ut. Men kva har alt dette å gjere i ei spalte om mat og matproduksjon? Vi har reist langt, eg skal innrømme det, kanskje mot spalta si yttergrense, men likevel: Det hadde ikkje vore delt ut éi einaste krone verken frå Kavlifondet eller Kavli Trust om ikkje nokon hadde ynskt å ete smelteost. Tenk på det, du. Og så kan du samstundes tenke på at om ingen i Kavli tar ut ei krone av overskotet verksemda genererer, vert det heller ikkje betalt éi krone i skatt av dette overskotet. Ikkje i eitt einaste land dei produserer. Eg berre nemner det.

Siri Helle