Vårmånaden mars er godt i gang, men fyringssesongen held fram. Dei som ikkje fyrer med ved, kan fyra med noko anna. Folk driv eller har drive med flisfyring, gassfyring, kolfyring, oljefyring og torvfyring. Sentralfyring finst òg, men sprengfyring ved hjelp av fyrverkeri er lite tilrådeleg. I alle høve gjeld det å ikkje fyra for kråkene.

Fyr er ei lågtysk form som har trengt bort den nærskylde norrøne forma fúrr (‘eld’). I grunnen er fyr same ordet som tysk Feuer og engelsk fire, og det er i ætt med verbet funkla og fyrstelekken pyro- (frå gresk) i ord som pyroman og pyroteknikk. Ikkje alle tungemål fyrer like hardt. Engelsk fire får breia seg fælt, medan norsk fyr stundom må vika for eld, brann og andre ord (jf. play with fire ‘leika med elden’, fire station ‘brannstasjon’).

Når eit hus eller noko anna brenn retteleg godt, kan me seia at det står i full fyr. I avisoverskrifter er ordlaget «full fyr» stundom tvitydig: Dreiar det seg om eit flammehav eller ein drukken mann? Fyr i tydinga ‘mann’ (ofte nytta skjemtande eller nedsetjande) har ikkje noko med fyr (‘eld’) å gjera. Men fyren kan vera fyrig og i fyr og flamme, og han kan koma med ytringar som set fyr på kommentarfelta. Ofte skal det ikkje so mykje til før det tek fyr.

Spørsmålet «har du fyr?» var vanlegare før, men elles har fyr-orda kome seg velberga gjennom mangt eit tidarvende og lempa seg etter dei nye tilhøva. Når me startar ei maskin i dag, kan me seia at me fyrer henne opp, endå me berre trykkjer på ein knapp. Folk som aldri har rørt eit skytevåpen, kan fyra laus og fyra av ei salve. Ord som fyrstål og fyrtøy har nok hatt glansdagane sine, men fyrstikk står støtt og vert nytta i samanlikningar og ord som ikkje har med eld å gjera: «Trea knakk som fyrstikker.» «Dei teiknar fyrstikkmenneske.»

Dei bundne formene av hankjønnsordet fyr ter seg helst når ordet er nytta i tydingane ‘fyringsanlegg’ og ‘eldstad, fyrrom’: «Fyren er i ustand.» «Dei gjekk i fyren.»

Kva med inkjekjønnsordet fyr («til fyret») og samansetjingar som fyrtårn, fyrlykt og fyrvaktar? Det er opphavleg same ordet som fyr (‘eld’). Komfyr, derimot, høyrer til ei anna ætt. Det har kome til oss gjennom nederlandsk (komfoor). Ordet heng i hop med fransk chauffer (‘verma opp’) og er skyldt sjåfør.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar
E-post: kristin.fridtun@gmail.com