Kven er det som ikkje likar gulrot? Den strengt tatt meir oransje enn gule rota fell i smak hjå dei aller fleste – anten ho no er kokt eller rå, raspa eller skoren i stavar, bakt i omnen, lagd i matboksen eller eten heil – gulrot er ein kjend, kjær og trygg kamerat i norske kjøleskap og magar.

Ja, vi har endåtil ganske så god sjølvforsyning på gulrot: I 2021 kom vi heilt opp på 94,5 prosent. Ifylgje Opplysningskontoret for frukt og grønt importerte vi berre 2223 tonn gulrot det året, medan vi produserte 38.220 tonn sjølve – 1500 tonn meir enn året før.

Klarer vi å slå til med endå større avling, endå høgare sjølvforsyningsgrad i år? I eit år med ei regjering med uttalte mål om både å auke sjølvforsyningsgrada og å satse på auka produksjon av frukt og grønt innanlands?

Nei, det ser diverre dårleg ut. Gulrota har vore i medievinden den siste veka, men ikkje med positivt forteikn: Der Klassekampen melder om produsentar i Nord-Noreg som ikkje får levere til daglegvarekjedene fordi samvirka meiner marknaden er metta, fortel NRK om gulrotprodusentar i Rogaland som vurderer å pløye ned avlinga si fordi straumkostnadene ved å ha gulrøtene på kjølelager er høgare enn prisen dei får for produktet.

Utan mottaksplikt

Heng du med? Heng det på greip? Har ikkje bøndene fått straumstøtteordning – eller burde ikkje bønder nordafor med billeg straum få sleppe til? Lat oss sjå litt nærare på norsk gulrotproduksjon.

I motsetnad til kjøt- og mjølkeprodusentane har ikkje grønsakprodusentane i Noreg noko samvirke med mottaksplikt. Produsentane er avhengige av kjøpsavtalar med ein av to grossistar, som begge er eigde av ei daglegvarekjede, og desse avtalane kan vere både korte og usikre.

Men prisane – dei er vel regulerte? Ja, det er sett ein målpris for gulrot i jordbruksavtalen: Han endrar seg i løpet av året, men for veke 34 var målprisen 12,08 kroner per kilo. Ein målpris er «den prisen myndighetene mener jordbruket reelt skal kunne oppnå ut ifra balanserte markedsforhold og det fastsatte importvernet», ifylgje Grøntprodusentenes Samarbeidsråd. I same veke var oppnådd pris i marknaden – noteringsprisen – nokså lik: i snitt 12,11 kroner per kilo.

Det er desse prisane som ikkje er nok til å dekke venta straumkostnader for å ha gulrøter på kjølelager utover hausten. Gulrøter må kjølast ned til kring 0 grader rett etter haustinga og haldast der heilt til dei reiser ut til butikken. Sidan grøntprodusentar ikkje har noko fungerande samvirke med foredlingsledd, er det i større grad enn i resten av jordbruket bondens eige ansvar å foredle råvarene sine. Det kan gje høgare inntening, men òg høgare risiko.

Som no. Grøntprodusentar er framleis rekna som bønder, ikkje næringsdrivande, og får difor ikkje straumstøtte for meir enn 20.000 kWh i månaden – ein brøkdel av det stordriftsbønder på Jæren brukar for å halde gulrøter kalde.

Målpris

Det er så mange prinsipielle spørsmål ein får lyst til å stille seg, som kvifor grønsaksprodusentar må vere så enormt store for å overleve i Noreg i dag, men no handlar det om å berge gulrota som står i jorda og straks er klar til å kome opp og inn i matpakken din. Då må vi vere konkrete: Bransjen kan byrje med å nytte eit anna verkemiddel som jordbruksavtalen gjev dei. For i tillegg til ein målpris gjev han ei øvre prisgrense 20 prosent over målprisen: I veke 34 hadde altså grossistar høve til å betale 14,50 kroner for eitt kilo gulrot. Det burde dei ha gjort.

Men då ville jo gulrota vorte endå dyrare ut i butikkane, der prisane alt har auka mykje? Ja, kanskje. Prisen i butikk var førre veke om lag tre gonger råvareprisen – kring 35 kroner per kilo. Kor stort utslag ein råvareprisauke på to kroner vil gjere, kjem an på korleis dette prispåslaget vert gjort: I dag er det i stor grad som i prosent av råvareprisen. Di dyrare gulrota vert, di meir tener altså grossist og daglegvarekjede.

Dette er ikkje rettferdig, verken for produsenten eller for forbrukar. Dersom bransjen meiner alvor med å vilje sikre rettferdige prisar for forbrukar og produsent, burde dei snarast gå over til eit prispåslag i faste kroner og øre.

Siri Helle