Kakefatet plar sjå ut som ei flatvoren skål, medan oljefatet og ølfatet er meir som ei tynne. På éin måte er det ufatteleg at den same nemninga vert nytta om so ulike saker. Samstundes kan me seia at alle fata omfattar noko. Om me brått ikkje får fatt i det fatet me hadde tenkt å nytta, skal me ikkje missa fatninga: «Det verd eitt til fat, når ein fyrst heve mat.»

Slår me opp i gode ordbøker, får me ordhistoria servert på sylvfat. Her er det berre rom for ei kortfatta utgreiing. Fat svingar seg i ei rad germanske mål, til dømes engelsk (vat) og tysk (Fass). I samansetjingar står det ofte sist (matfat), men det kan òg stå fremst (fatklut ‘oppvaskklut, vaskeklut’). Norrønt fat vart nytta i tydingane ‘kar, ilåt’, ‘plagg’ og ‘stykke reisegods’. I fleirtal tydde det gjerne ‘klede; reisegods’. Tydinga ‘klede’ har klora seg fast i somme norske målføre, jamfør ord som skofot (uttala skoføt, skåffåt og liknande, ‘fotbunad’). I islandsk held tydinga ‘klede’ seg godt (t.d. regnföt ‘regnklede’, sumarföt ‘sumarklede’).

Frå lågtysk kjem verbet fatta, som har gjeve oss meir eller mindre lettfattelege ord som forfatta, oppfatta og samanfatta. Fatta hadde truleg grunntydinga ‘kunna rommast, ha rom (i eit fat)’. Sidan vida ho seg ut til ‘gripa; skjøna; ta, ta fyr’. Den heimlege forma av verbet er fata (norr. fata ‘festa laust saman’). Men fata i tydingane ‘ta; skjøna; ta fyr’ er nok ikkje beinveges nedervt frå norrønt. Det er truleg påverka av fatta. Andre nærskylde ord er fatt («ta fatt på», «få fatt i»), fatning («ta noko med fatning») og fatta («bleik, men fatta»).

Bognande fruktfat er eit gildt syn. Me kan òg nytta fruktfat til å målbera at noko eller nokon er lite tiltalande: «Du er ikkje akkurat noko fruktfat!» Om me derimot møter nokon me synest er fine, kan det vera vanskeleg å halda fingrane av fatet. Men det gjeld å fatta seg (sansa seg, ta seg saman). Elles kan det henda at dei krev hovudet vårt på eit fat.

«Den som vil sleikja i alle fat, får kjenna mang ein smak», seier ordtaket. Matfat og grautfat vert stundom nytta om samband og sams gode. Å «ha noko (å gjera) i matfatet eller grautfatet med einkvan» er å ha hopehav med nokon. Og dei som sit med store sleiver oppi det sams grautfatet vårt, forsyner seg grovt av fellesgoda.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com