Språk

Steinar Løberg

Nokre ord omkring eit kjensleg kapittel i biografien om Finn-Erik Vinje.

Statsvitaren Per E. Hem har tidlegare skrive kritikarroste biografiar, mellom andre om Jørgen Løvland, vår første utanriksminister. No har han òg skrive ein solid biografi om Finn-Erik Vinje, En språkets mann.

Eg viser til bokmeldinga Arild Bye skreiv i Dag og Tid 23. februar 2024, informativ, sakleg, velformulert.

I Dag og Tid 8. mars har Ottar Grepstad eit innlegg til eit kjensleg kapittel i Hem sin biografi. Det gjeld åtaket på Finn-Erik Vinje i 1988. Bakgrunnen var denne: Særleg fordi Vinje hadde blitt motstandar av sidemålsstilen, blei han utpeikt som Mållagets fiende nummer éin. Ifølgje NRK-journalisten Astrid Versto til og med farlegare enn Riksmålsforbundet.

«Språkorakel»

På årsmøtet i Noregs Mållag gjekk leiaren Jon Låte til åtak på Vinje allereie i opningstalen: «Den stadig sterkare rikssynsinga i språkpolitiske spørsmål frå bokmålsaktivisten Vinje er med på å forsure norsk språkdebatt og styrkjer språkundertrykkinga. Med professortittel frå universitetet og språkkonsulenttittel frå NRK har Vinje ufortent svinga seg opp til språkorakel nummer ein her i landet. Bak eit dekke av objektivitet driv Vinje sin hatske propaganda mot nynorsk, dialektar og alt folkeleg språk.» Låte fann det uakseptabelt at ein slik farleg mann hadde hovudansvaret for språkbruken i NRK!

Per E. Hem skriv i biografien side 209 og frametter: «En av nynorskfolkets viktigste strateger het Ottar Grepstad. Som redaktør av nynorsktidsskriftet Syn og Segn hadde han bestilt en brannfakkel av en artikkel om Finn-Eriks makt og innflytelse. Forfatteren var Finn-Eriks tidligere student fra tiden i Trondheim, Tove Bull. Den kom på trykk i september 1988, og Bull viste seg å være minst like irritert på Finn-Erik som mållagsledelsen.» Men ifølgje Ottar Grepstad måtte «den språkpolitiske makthavaren Finn-Erik Vinje» tole ein slik «sakleg» og «kritisk» artikkel.

«Fekk desse andre meiningsdannarane like mykje juling som Vinje?»

Mobilisert motmakt

Tove Bull hadde vore styremedlem i Noregs Mållag, var i 1988 førsteamanuensis i nordisk språkvitskap i Tromsø og nettopp blitt leiar av Norsk språkråd. Ho var altså sjølv, for å tale med Grepstad, ein «språkpolitisk makthavar» og spela ei slik viktig rolle i den sterke motmakta som blei mobilisert for å svekkje omdømmet og posisjonen til «rikssynsaren» Vinje.

Det heitte seg at Tove Bull berre skulle skrive «ein sakleg og kritisk artikkel om den språkpolitiske makta denne mannen har». Slik blei det ikkje. Vinje-biografen Hem skriv: «Med dagens språkbruk er det nok riktigere å kalle artikkelen et forsøk på karakterdrap [...] farlig for hans omdømme og profesjonelle karriere.» Ifølgje Bull var Vinje si rolle som rikssynsar urimeleg, han var fagleg overflatisk, mangla både breidde og djupne (Hem s. 210) .

I Dag og Tid 8. mars kommenterer Ottar Grepstad biografien. Det gjeld kapittelet om åtaket på Vinje, Tove Bulls artikkel og bakgrunnen for artikkelen. Per E. Hem «tillegg meg hensikter han trur eg hadde», skriv Grepstad. «Hem psykologiserer og kallar artikkelen eit karakterdrap.» Det vil Grepstad gjerne avsanne og legg til: Hem «ser òg bort frå at dette var ein av fleire artiklar i tidsskriftet om sentrale meiningsdannarar med uformell og formell makt».

Det ligg da nær å spørje: Fekk desse andre meiningsdannarane like mykje juling som Vinje?

Tove Bull sa sjølv at ho berre skreiv «ein sakleg og kritisk artikkel om den språkpolitiske makta denne mannen har». Og Grepstad er heilt samd i dette: «Så sakleg var ho at Vinje fekk manuskriptet seks veker før det var trykt», opplyser han. Der stod det til dømes at «Vinje er ein betre journalist enn lingvist».

Omsyn blei altså vist. Han fekk på førehand vite at han skulle avrettast!

Grepstad verkar irritert på at Hem har brukt heile åtte boksider på Tove Bulls artikkel. Der vil alle kunne sjå at ho ikkje berre var ute i eit «sakleg og kritisk» ærend.

Reagerte sterkt

Den pensjonerte språkforskar og professor Einar Lundeby, «selve norsklæreren for flere generasjoner studenter», var ein av dei som reagerte sterkt på artikkelen: «Den er nemlig blitt helt og holdent et personangrep, og det i en tone som må kalles hatefull» (Hem s. 212).

Til dei som berre har lese kva Ottar Grepstad og andre «språkpolitiske makthavarar» på den sida meiner om Finn-Erik Vinje og biografien om han, vil eg til slutt sitere kva Per E. Hem (s. 213 og 214) seier om ein målmann som hadde si eiga meining:

«Til tross for at han var nynorskmann og hadde vokst opp midt i målrørsla, var ikke makkeren i Språkrøret, Olav Vesaas, i tvil om hvem han holdt med. Han ga Finn-Erik en alle tiders attest: Etter fjorten års samarbeid, med sending hver fjerde søndag året rundt, hadde han aldri oppdaget noen uvilje mot nynorskbrukere hos Finn-Erik.» Og Olav Vesaas la til: «Og eg er heller var på det punktet.»

Olav Vesaas har mellom anna skrive ein viktig biografi om sjølvaste Aasmund Olavsson Vinje. Eitt særmerke ved denne giganten var «tvisynet», evna til «å sjå på ein gong både retta og vranga i livsens vev», slik at ein kan «gråta med det eine auga og le med det andre».

Tove Bull og andre likesinna har teikna eit svært einøygd bilete av Finn-Erik Vinje. Med urette er han skildra som den store fienden av «nynorsk, dialektar og alt folkeleg språk».

Det er altså ikkje tvil om at det trengst meir tvisyn i språkdebatten framover.