Bruk aldri ironi, sa ein vis mann til meg ein gong. Han heitte Israel Rachlin og var litauisk jøde. 14. juni 1941 vart den danskfødde kona hans, dei to borna deira og han arresterte av det sovjetiske politiet i Kaunas, der han dreiv eit hestehandelfirma – godt fagleg skodd med eksamen i økonomi frå universitetet i Leipzig. I krøtervogner vart dei frakta til Sibir, der dei budde som spesialforviste.

– Det var ingen luksus, sa han mange år seinare.

– Men om no russarane ikkje hadde arrestert oss, hadde tyskarane skote oss da dei kom til Kaunas berre nokre veker seinare. Det ville heller ikkje ha vore så bra.

Verdshistoria hadde lært Israel Rachlin å sjå med sinnsro på det som lagnaden har i bakhand.

Som spesialforviste i Sibir var dei ikkje i fengsel eller fangeleir. Men dei hadde ikkje lov til å reisa meir enn fem kilometer frå landsbyen dei fekk «tilbod» om å bu i. Dei kunne senda søknad om å få flytta til ein annan stad i Sibir. Fekk dei det, flytta dei, og så ville den same femkilometergrensa gjelda. På fleire stader, til slutt i «storbyen» Jakutsk, var Rachlin lærar i grunnskolen.

– Du kunne aldri bruka ironi, for det skjøna elevane ikkje. Dei hadde ikkje den omgangsforma i kulturen sin, sa han.

Ironi er ei livsform for sentraleuropeiske og høgkulturelle jødar, men under nye og barskare tilhøve var slikt berre til heimebruk.

Etter krigen fekk fru Rachlin greie på at familien hennar i Danmark hadde overlevd fordi dei hadde komme seg til Sverige, og ukueleg optimist som ho var, tok ho til å senda inn søknad om repatriering. Kvart år søkte ho, og kvart år kom det avslag. Men i 1956 tok den danske statsministeren opp saka med Nikita Khrusjtsjov på eit møte i Kreml. Sovjetleiaren mislikte det sterkt. Likevel, i juli 1957, fekk dei reisa til Danmark. Israel Rachlin vart lektor i framandspråk – han kunne innpå halvdusinet – og matematikk på eit gymnas på Sjælland.

Her var det atter plass for ironi. Men ironi kan vera eit fælsleg våpen, og éin variant er enda mykje verre: sjølvironi. Om du brukar det mot litt for sjølvhøgtidelege personar, kjenner dei seg så avmektige og forsvarslause at dei går heilt av skaftet. Eg har henta det opp frå verktykassa i dyst mot eit par–tre norske akademikarar; det er reint ut rå og brutal medisin. Og kvar gong har eg sakna det danske adjektivet «selvfed». Det er dei sjølvfeite som har det fælsleg vondt når sjølvironien går ut over dei. For så pass skjønar dei, og dei skjønar at det er meir enn dei kan hanskast med.

Eg kom i tankar om Rachlin og dei sjølvfeite no i helga. Donald Trump skulle ha vore med på den årlege sjølvdyrkingsfesten som dei fremste korrespondentane i Washington har den siste laurdagen i april. Der er presidenten æresgjest, og det er ei uskriven lov at han skal halda ein sjølvironisk tale. Han sa nei takk. I staden markerte han dagen med to hendingar: Ein tale til Trump-tilhengjarar i Pennsylvania, ein av dei statane han vann i, og eit intervju på fjernsyn – der han kasta ut journalisten etter å ha vorte spurd om han stod ved påstanden om at president Obama hadde avlytta den påtroppande presidenten. «Eg står ikkje ved noko», sa han. Det var ikkje sjølvironisk meint; det var saktens meir sanning i det enn i mykje anna han seier. Og så var det utakk og farvel, for ope kamera. Og utan tvil visste han at som sjølvironikar ville han vera ein elgokse på glattisen.

Om slikt går an? Ja visst. Ei stund, så.

Per Egil Hegge