Syfilis fanst ikkje i antikken og i mellomalderen. Då sjukdomen dukka opp i Europa på 1500-talet, var han ny og ukjend. Og han spreidde seg fort.

Det er omdiskutert kvar han kom frå. Rådande lære er at han kom frå Amerika. I 1492 kom Columbus og skipa hans til dei karibiske øyane. Sjøfolka hans hadde seksuell omgang med innfødde kvinner, som då hadde sjukdommen. Mange har sett dette som ein raffinerte hemn for europeiske overgrep på det nye kontinentet.

Sjøfolka tok sjukdommen med seg heim. Nokre av dei vart leigesoldatar i krigen rundt Napoli eit par år seinare. Og der viste syfilisen seg for alvor i Europa. I starten var han akutt, og mange døydde straks.

Den svenske vitskapshistorikaren Nils Uddenberg skriv om dette i boka si om medisinens historie.

Etter kvart fekk sjukdommen eit meir ordna mønster. Første fase var sår på kjønnsorgana. Dei grodde, før det dukka opp store sår og feber. Det gjekk også over, før langtidsverknaden kom, gjerne etter fleire tiår. Sjukdmmen kunne gå til åtak på sentralnervesystemet, hjernen og ryggmergen. Det kunne medføre mental sjukdom og lammingar.

Henrik Ibsen gjorde verdslitteratur ut av dette, i Gengangere. Ved eit utsvevande liv hadde kammerherre Alving pådrege seg syfilis, som gjekk i arv til sonen Osvald. Fedresyndene heimsøkte borna. Syndestraffa gjekk i generasjonane.

Legane var rådlause. Første svaret var standardsvaret: årelating. Etter kvart dukka det opp ei kvikksølvsalve som vart standardmiddelet. Ho var tidlegare brukt mot lepra og skabb.

Denne salva skapte eit livskraftig ordspråk: ei natt med Venus og eit heilt liv med Merkur. Venus var den romerske kjærleiksguden, medan Merkur var guden for kvikksølv. Han har gjeve namn til kvikksølvet, mercury, i det engelske språket.

Kvikksølv er svært giftig, og mange vart plaga med alvorleg kvikksølvforgifting.

Syfilis var komen til Europa for å slå seg til her. Når ikkje medisinen kunne hjelpe, måtte hjelp finnast andre stader. Ein gammal og velprøvd metode er å setje stygge namn på det vi sterkt mislikar. Så vart gjort her også. Etablerte fiendar fekk, gjennom språket, ansvaret for styggedommen.

Italienarane kalla sjukdommen franskesjuka.

Franskmennene kalla han napolitanske koppar.

Portugisarane kalla han den kastiljanske sjukdommen.

Indarar og arabarar kalla han den portugisiske sjukdommen.

Tyrkarane kalla han den kristne sjukdommen.

Dei kristne og persarane kalla han den tyrkiske sjukdommen.

Tyskarane kalla han fransosen, som vi i Skandinavia også gjorde.

Og russarane kalla han den polske sjukdommen.

Det galdt å skrive frå seg ansvaret for styggedommen, som på lumsk vis kunne la ein lettliva episode rasere eit heilt liv.

Ettersom sjukdommen tydelegvis var sjølvpåført, kom det inn sterke moralske føringar i omtalen. Mange meinte at sjukdommen var Guds rettvise straff for utvist sedløyse.

Og syfilis, dagens etablerte namn?

Italienaren Girolamo Frascastoro publiserte på 1500-talet diktet Syphilis sive morbus gallicus, «Syfilis eller den franske sjukdommen». Her fortel han om gjetaren Syphilis som fornærmar Apollon. Straffa for overgrepet er denne sjukdommen. Gjetaren gjorde noko han ikkje skulle ha gjort, og vart straffa for det.

Slik gav han namn til ein sjukdom som for all ettertid kom til å straffe lettferdige handlingar.

Andreas Skartveit