Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Dei sju var fødde i Trondheim mellom 1894 og 1914. Tre av dei døydde i mellomkrigstida, av tuberkulose. Av dei fire som unngjekk tæringa, fekk berre éin barn. Den nest yngste fekk ei dotter, den seinare AKP-leiaren og stadig produktive forfattaren Kjersti Ericsson, som med den biografiske romanen Den andre døden har gitt dei sju og foreldra deira eit litterært liv.

På Vestre gravlund i Oslo kviler seks sysken og foreldra under ein stein som berre ber innskrifta «Familiegrav Ericsson», ingen førenamn, ingen årstal. Far til forfattaren braut ut, i døden som i livet.

På spørsmål om ho har kjent ei plikt til å skrive denne familiehistoria, svarar Ericsson at det heller er tale om ei undring som lenge har lege i henne og gradvis vakse seg større.

– Fire sysken overlevde, og så blei det berre éin etterkommar. Eg blei interessert i dynamikken bak dette: Var det berre tilfeldig, eller låg det noko i familiehistoria og forholdet mellom alle i familien som gjorde at det blei slik? Så har eg prøvd å nøste i det og lage ei forteljing ut frå materialet eg fann.

– Var det pandemien som fekk deg til å skrive denne historia no?

– Eg var i gang med boka før pandemien slo til for alvor. Men då han først kom, låg pandemien der som ein underklang som gjorde det ekstra interessant å sjå korleis dei takla ein frykteleg smittsam sjukdom som i hovudsak råka dei unge, og korleis dei som gjekk fri, levde med tapa etterpå. Tante Ingeborg heldt til dømes fram med å vaske epla med såpevatn heile livet. Røynslene med tuberkulose må ha sett seg kraftig i henne, også i kvardagshandlingar og vanar. Kan hende får også pandemien slike verknader.

Heilt borte

I 1998 gav Kjersti Ericsson ut romanen Far og mor, om foreldra hennar. Ho fortel at då kom ho så vidt borti historia om farens familie, men no var ambisjonen å nærme seg dei andre i familien. Om dei tre syskena som døydde, visste ho knapt noko, for far hennar fortalde ingenting.

– Folk blir heilt borte, sjølv når deira næraste framleis lever. Eg blei nysgjerrig på dei tre syskena, som for meg berre var namn. Det var lite å finne etter dei, og ingen eg kunne spørje. Så eg måtte konstruere ut frå dei få spora som fanst.

– Korleis gjekk du fram i skrivinga?

– Eg ville skrive livshistoria til kvar einskild. Byrja med å bla i familiealbuma for å sjå kven eg kunne identifisere, og kven eg kunne gjette identiteten til. Farfar min og dei tre unge døde hadde eg aldri treft, så det blei eit detektivarbeid. Familiefotografia fortel ei slags historie, men ho er nokså gåtefull. I tillegg hadde eg mange koppevaksineattestar, nokre karakterbøker, dåpsattestar og eit og anna brev.

Innlevingsroman

– At så lite var kjent om personane du skildrar, var det eit problem, eller gav det deg større fridom? Det verkar som om du har kjent deg bunden av det vesle du visste?

– Slik var det nok. Eg har ikkje laga historier som ikkje kunne hendt. Det låg ein fridom i at materialet var så avgrensa, men eg ville gjerne visst litt meir. Eg har ikkje drive slektsgransking eller arkivsøk, berre konsultert journalen til ei av dei som hadde vore på sanatorium. Ein del av opplegget var å sjå kva som er att etter ni liv.

– Kan vi kalle romanen ein innlevingsroman?

– Det liker eg at du seier. Eg har verkeleg prøvd å skildre desse menneska med empati og innleving, til og med den underlege tante Ingeborg, som ikkje berre var snill mot medmenneska sine.

– Var du på noko tidspunkt inne på å skrive ein roman om ugifte, barnlause Ingeborg, som gjer seg til mater familias og synest ha lagt premissane for mykje av livet til syskena?

– Nei, ideen var heile tida å skrive livshistoria til alle. Men ho fekk ei stadig meir sentral rolle i boka etter kvart. Ho var så spesiell at ho eigna seg som romanfigur, men ho høyrer heime i den heilskapen ho i stor grad forma, og som folk anten måtte bøye seg under eller flykte frå.

– Du gjer Ingeborg til ein noko sær skikkelse, men har du dekning for alle eigenskapane du tillegg henne?

– Ingeborg har eg kjent, ho har sjølv fortalt noko av det eg gir att i boka. Ei viktig side ved henne var at ho hadde ein idé om at familien Ericsson var noko spesielt. Det måtte ho vere vaktar av og syte for at dei yngre brørne ikkje sette dette på spel, men heller oppfylte tanken om at Ericsson-familien skulle vere eit eller anna spesielt. Eg trur ho identifiserte seg sterkt med eit slikt prosjekt. Difor tok ho òg til seg retten til å dømme og støyte ut konene til brørne som ikkje bra nok.

– Går du ikkje likevel for langt når du hevdar at ho hadde som mål «å hindre familien i å forplante seg»?

– Kan hende hadde ho det ikkje som eit medvite mål, men det var det ho i praksis prøvde på. Eg veit ikkje om det hadde vore råd for brørne hennar å finne ei kone som var bra nok for henne.

Overlevingsskyld

– I kor stor grad vil du seie at tuberkulosen og tuberkuloserøynslene har farga livet til dei syskena som levde att?

– I svært stor grad, trur eg. Sjukdommen utvikla seg over lang tid og fekk tydelege konsekvensar for kvardagslivet til heile familien. Og når tre sysken blir sjuke etter tur, seier det seg sjølv at frykta for å bli den neste må ha vore ganske stor, kanskje til og med lammande i periodar. Heile familien levde tett saman, borna blei råka i ein formativ periode, dei eldste var unge vaksne og dei yngste framleis born.

– Kva for arv bar dei overlevande med seg?

– Eg trur det delvis var angst, delvis overlevingsskyld. Døden råka tilfeldig, og eg trur dei må ha spurt seg sjølv: «Kvifor dei, kvifor ikkje eg?» Ei slik bør kan vere tung å bere.

– Som du skriv, braut far din ut av familien. Men var han av den grunn mindre prega av familiearven?

– Han var prega av det han hadde opplevd, og bar nok med seg både angst og overlevingsskyld. Han blei dels utstøytt, dels deserterte han frå familien, men dette slapp han ikkje unna. Han levde eit heilt anna liv og hadde heilt andre oppfatningar på dei fleste område.

Å døy to gonger

Boktittelen speler på den jødiske tanken om at eit menneske døyr to gonger. Først når hjartet sluttar å slå, så når den døde blir omtala for siste gong og deretter gløymd. Forfattaren ser romanen som ein freistnad på å utsetje den andre døden for dei ho skriv om, men mest som eit generelt uttrykk for eit slags vemod over alt som blir borte.

– Kvart einskilt menneske er ei heil verd og har si særeigne historie, som forsvinn frå vårt kollektive minne. Tenk på alle som har kjempa sin livskamp på jorda, og kor lite som står att etter dei. Vemodet over dette har vore noko av drivkrafta bak denne boka. Ho er ein freistnad på å halde noko fast som er dømt til å forsvinne.

– Kva trur du tante Ingeborg ville tenkt om deg – kommunisten som «berga» familiehistoria? Kanskje ville ho ikkje at dette skulle skrivast, for det er jo også ei skildring av familiens økonomiske fallitt og sosiale fall?

– Eg trur ikkje ho ville likt boka, men eg har tenkt at det ikkje kunne stå i vegen for skrivinga. Eg ville skjøne henne òg, prøve å forstå korleis ho blei som ho blei. Under skrivinga har eg heile tida tenkt på etikken: Krenkjer eg desse personane, eller hengjer eg dei ut på noko vis? Tante Ingeborg visste at eg blei radikal på syttitalet, og eg hadde ein viss kontakt med henne. Ho slutta å vere fiendtleg mot meg då eg gjorde det svært godt til examen artium.

– Gjer skrivinga av denne romanen deg til ein variant av Ingeborg, ei som litterært styrer familiehistoria?

– Det gjer eg jo. Men Ingeborg prøvde å styre levande menneske, det gjer ikkje eg. Eg gir ein versjon av ettermælet deira, prøver å gjere dei interessante og gi dei verde. Det innbiller eg meg at eg har klart, også når det gjeld Ingeborg. Og det har vore viktig for meg. Om kvar einaste slekt kunne det vore skrive ein roman som var like interessant, like rørande. Det fortel noko om at menneskelivet er verdt å ta vare på, verdt å skrive om, verdt å lyfte fram, verdt å gjere til litteratur.