Historie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Hadde Sverige-Noreg i 1864 stått ved den moralske lovnaden om å støtte den danske hæren med 20.000 mann i krigen mot Preussen, som ville leggje under seg Holstein, Lauenburg og heile Slesvig, kunne ein skandinavisk union eller føderasjon blitt resultatet. Det er konklusjonen i boka Union eller undergang. Kampen for et forent Skandinavia, skriven av dei to førsteamanuensane Morten Nordhagen Ottosen ved Forsvarets høgskole/ Krigsskolen i Oslo og Rasmus Glenthøj ved Syddansk Universitet i Odense.

– Eit slikt utfall var mykje nærare enn vi har kunna førestille oss, seier Ottosen.

– Dersom Sverige-Noreg hadde gått aktivt inn i krigen mot Bismarck og Preussen, ville Frankrike og Storbritannia intervenert. Det ville raskt ført partane til forhandlingsbordet, der ei løysing med ein skandinavisk føderasjon ville vore heilt i tråd med interessene til desse stormaktene. Bismarck ville helst ha eit Stor-Sverige, der Sverige og Preussen delte Danmark mellom seg, men såg seg også tent med eit Skandinavias sameinte statar. Både Englands dronning Victoria og Frankrikes Napoleon 3. ønskte ein slik union som ein buffer mot Russland.

– Dersom den tysk-danske krigen i 1864 hadde blitt ein tysk-skandinavisk krig, ville vi då fått ein skandinavisk føderasjon eller union, same kva utfallet av krigen blei?

– Storbritannia og Frankrike venta berre på eit høve til å gripe inn. London og Paris ville kravd time out og forlangt forhandlingar. Bismarck visste at ein skandinavisk union ville bli lagd på bordet i den augneblinken dei to landa intervenerte. Sjølv etter at krigen var over, var Bismarck innstilt på ei slik løysing, som eit stormaktsdiktat.

– I kva grad var norske styresmakter og leiande politikarar involverte i det som skulle skje?

– Dei var informerte og svært involverte, men meiningane var delte. Ei avrøysting i Stortinget synte 54 for og 57 mot eit nærmare politisk samband med Danmark. Også regjeringa var delt på midten, med den førande statsråden Frederik Stang som antiskandinavist på sin hals. Dette var ei tid då politikarane var i ferd med å rive til seg meir makt på kostnad av kongen, noko som òg hang saman med at Karl 15. i Sverige-Noreg var ein svak monark og Fredrik 7. av Danmark sterkt alkoholisert.

Skandinavisme

– Det var nære på at unionsplanane kunne realiserast. Det var ikkje gitt at det skulle gå gale, og det var ettertida som skreiv ei historie der fornufta sigra over irrasjonalismen. I samtida var det snarare tale om politiske og personlege slumpetreff.

Skandinavisme er nøkkelordet i dette komplekset, eit fenomen fleire generasjonar historikarar nærmast har redusert til studentikost svermeri. Men Ottosen og Glenthøj dokumenterer ved hjelp av kjelder som har vore ukjende eller ignorerte, at skandinavismen i 1860-åra var ein betydeleg politisk faktor. Ottosen definerer det som ein ideologi med vekt på ein skandinavisk kulturell, politisk og nasjonal fellesskap. Ikkje dermed sagt at ein tenkte på nasjonal samansmelting eller å skape éin nasjonalstat.

– Var det tale om union eller føderasjon?

– Dei fleste tenkte i retning av ein føderasjon eller sambandsstat. Dei kulturelle særdraga for kvar nasjon skulle bevarast, det var aldri tale om å utradere dei. Modellen var snarare tysk og italiensk samlingsnasjonalisme. Skandinavismen skulle ikkje erstatte norsk, svensk og dansk nasjonal identitet, men heller tene som ein komplementær nasjonal ideologi. Det som blei skandinavismens politiske endelykt, var at det nasjonale etter kvart ikkje lenger blei sett som samsvarande med det skandinaviske.

– Kva for rolle – og politisk tyngde – ville Noreg fått i ein slik føderasjon?

– Skandinavistane såg føre seg at dei tre landa skulle ha sine eigne grunnlover og parlament. Men over dei skulle det stå eit unionsparlament med to kammer, eit overhus og eit underhus. Folketalet i kvart land skulle avgjere talet på medlemer i underhuset, medan alle landa skulle ha like mange medlemer i overhuset. Sjølv med flest svenskar i underhuset, ville Danmark og Noreg samla bli minst like sterke som svenskane. Og i overhuset ville dei stå sterkare.

– Dei tre landa hadde vel litt ulike motiv for å gå inn i ein føderasjon?

– Det er to grunnpilarar bak tanken. Det eine er spørsmålet om tryggleik. Sterkast var nok interessa på dansk side. For dei var situasjonen mest kritisk all den tid landet risikerte å bli tysk eller delt mellom Sverige og Preussen. Men dei to andre landa ser mot Russland og er også oppriktig redde. Dei har difor alle eit maktpolitisk og geostrategisk argument for samling – vern mot tyskarane i sør og russarane i aust.

– Eit anna motiv er det såkalla terskelprinsippet, tanken om at nasjonar måtte vere av ein viss storleik – geografisk, økonomisk, politisk, kulturelt, med omsyn til ressursar og så vidare – for å kunne overleve. Små statar skulle derfor ikkje ha rett til å eksistere. Det var ideologien bak dei nasjonale samlingsprosessane som skjedde i Europa frå midten av 1800-talet. Skilnaden i Skandinavia var at fleire såg Sverige-Noreg som stort nok til å oppfylle terskelprinsippet, medan den danske staten var under press. Deling av landet hadde vore på blokka fleire gonger etter napoleonskrigane.

Kupplanar

– Utan å trekkje samanlikninga for langt, fekk ikkje denne tenkinga ein parallell i strevet med å få til ein nordisk forsvarsunion etter andre verdskrigen?

– Nato gir ein heilt annan premiss, men mykje av tankegodset er likt og mykje av argumentasjonen den same. Eigentleg er det eit spørsmål om kapasitet, storleik og ressursar. Til meir du har å trekkje vekslar på, til sterkare er du.

– De skriv at skandinavismen i 1860-åra stod svakast i Noreg. Kva er forklaringa på det?

– Etterspelet etter unionen med Danmark delte landet i to i synet på ei sameining, slik vi kjenner det frå striden mellom Wergeland og Welhaven. Viktigare var likevel det betente unionsforholdet til Sverige etter 1814. Nordmenn flest var livredde for ei nasjonal samansmelting med Sverige. Sjølv nordmenn som omfamna skandinavismen, blei svært nølande då det kom til konkret tale om ein politisk union. Norske skandinavistar blei aldri så rabiate som ein del svenskar og danskar, dei var litt meir avventande.

Men dei visste at dersom Danmark og Sverige bestemte seg for å samle Skandinavia, og dersom stormaktene òg gjekk inn for det, spelte det ikkje så stor rolle kva nordmennene meinte.

– Slik vi ikkje sjølve bestemte utfallet av Kiel-freden i 1814, kanskje heller ikkje unionsoppløysinga i 1905, ville vi likeins ikkje kunne sett oss mot danninga av ein føderasjon.

Dei to historikarane skriv at ønsket om ein føderasjon var så sterkt, især blant danske politikarar, at dei la planar om å kidnappe den danske kongefamilien og setje dei i arrest på borga Malmöhus i Skåne. For medan kong Fredrik 7., som døydde så ulagleg i 1863, støtta tanken om eit sameint Skandinavia, var etterfølgjaren, Kristian 9., langt mindre positiv.

– Planen om kidnapping var eit produkt av desperasjon i Danmark etter nederlaget mot tyskarane i 1864. Det var ytterleggåande, men ramme alvor. Planen nådde langt opp i dansk politikk og blei lagt fram for Karl 15. i Stockholm, som meinte det ikkje var ein god idé. Ein ny og fram til no ukjend plan blei lagd etter samtale med Bismarck, den gjekk hovudsakleg ut på å tvinge Kristian til å abdisere.

Sommaren 1864 var Kristian nær ved å tre tilbake, men gjorde det ikkje.

– Hadde det komme eit klart signal frå Stockholm: «Set i gang!», ville Kristian anten måtta gå eller blitt tvinga ut. Men Karl 15. var nokså forsiktig når det kom til handling. Broren og arveprinsen Oskar var derimot rabiat revolusjonær og fullt parat til å kaste seg rett inn i kvar ei omvelting i København. Han stod i direkte samband med revolusjonsmakarane. Om Kristian hadde gitt opp, ville vegen lege open for Karl 15. eller Oskar som konge over føderasjonen. Då ville Skandinavias historie vorte annleis, sjølv med eit vanskeleg føderativt samliv.