Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Domestiserte dyr skil seg frå så godt som alt den publisitetssky stavangerforfattaren tidlegare har skrive. Sjølv seier han at perspektivet i boka er ein frekkleik nedanfrå, som uttrykkjer reelle energiar og som angrip den sentimentale herrekynismen som alltid er taus, og som har sigra i det moderne Olje-Noreg, utan alternativ.

– Korleis oppstod denne boka?

– Etter at eg har gjort ferdig ei bok, går eg tilbake til Macen min og opnar dokumentet eg har kalla «Kompost». Her ligg små og store utkast til kommande bokprosjekt, minst femti i talet. Så les eg gjennom utkasta og ser kva eg tenner mest på. Nokre av utkasta ser eg fort er utdaterte og vil aldri bli materialiserte. Dei utkasta eg ser eg har lyst til å gjennomføra, går eg så i gang med. Eg leitar etter tone og form, men som alle andre er eg jaga av tida me lever i – og om eksistenstrykket er stort nok, vil heilt nye og uventa tekstar tvinga seg fram.

Dei første spede utkasta til Domestiserte dyr skreiv han ned for over tjue år sidan.

– Seinare har ideane frå «urteksten» utvikla og endra seg langt nede i komposten. Det var først for tre år sidan at trådane blei samla, og eg fann fram til eit språk og ein tone som kunne bera boka. Og er først språkmaskinen i gang, blir fleire av dei andre utkasta i komposten òg sogne inn.

– Monologar har du aldri skrive før?

– Utgangspunktet for kvar ny bok eg skriv, er å gjera noko eg ikkje har gjort før. Det må vera ein risiko til stades for at heile prosjektet kan havarera, for at eg skal finna det interessant. Noko nytt kan berre oppstå om ein gjer noko ein ikkje kan. Eg ser på Domestiserte dyr som søsterboka til Vintercamping (2007), ei bok eg kalla «eit underhaldningsstykke». Begge bøkene er inspirerte av språkkritiske forfattarar som Ingeborg Bachmann, Elfriede Jelinek, Sarah Kane og Kathy Acker. Medan dei sju bakkantinnene i Vintercamping berre snakkar i epigram (one-liners), får dei tre bakkantinnene i Domestiserte dyr lov til å snakka uavbrote over nesten hundre boksider kvar. Eg hadde eit dogme då eg jobba med denne boka: Kvar av dei tre delane skulle vera på førti A4-sider. At teksten, då han blei sett i bokform, blei nesten tre hundre sider, overraska meg.

– Kvifor legg du desse monologane i munnen på kvinneskikkelsar frå gresk og romersk mytologi?

– Den engelske musikaren og komponisten Richard Thompson har sagt at om ein skal skriva noko av verdi, må ein fri seg frå sin generasjon og fri seg frå kulturen ein har vakse opp i og blitt forma av. Om ein ikkje gjer det, vil ein aldri få det rette perspektivet og den rette avstanden til å seia noko nytt. Ved å tre ut av den kristne kulturkretsen og ta på seg greske briller ser karakterane i Domestiserte dyr på Noreg så å seia gjennom ein omvend kikkert. Dei studerer med eit kjølig blikk, og ikkje gjennom eit blikk fullt av sentimentalitet og tårer, alt det norske.

I første del, «Skilsmissefesten», er det Ekhindna, alle monsters mor, halvt slange og halvt menneske, som fører ordet. I andre del, «Arvefesten», er det Athene, krigsgudinna, gudinna for rettferdige krigar, som fører ordet, og i tredje del, «Makuleringsfesten», er det Mania, dødsgudinne og personfiseringa av galskap, som fører ordet.

– Desse gudinnene er både feminine og maskuline, både gudinner og menneske, og på kvar sin måte krigarar som gir reglar dei sjølve ikkje lever etter, men som påverkar alt rundt dei. Eg ser òg på dei som bakkantinner, dyrkarar av Dionysos, fruktbarheitsguden og guden for rituell galskap og ekstase. Alle gudinnene her er rusa og talar gjennom rusen, Ekhindna gjennom alkohol, Athene gjennom pot og Mania gjennom morfin. Dei er upålitelege forteljarar.

Kynisk kunst

Boka sparkar i alle retningar, ikkje noko er heilag. Sjølv omtalar Rein karakterane som integrerte asosiale, det vil seia kynikarar, (av det greske ordet for hund, kyon, jamfør med den første boka hans, Hundedagane). Han står i den 2500 år gamle kyniske tradisjonen frå Diogenes frå Sinope og Arkhilokhos.

– Om Domestiserte dyr er ei umoralsk bok der ingenting er heilag? Eg trur det er berre dei som har sånn borgarleg herrekynismemoral som synest boka er umoralsk. Karakterane er overlevarar med bodskapen: Me må overleva. Eg trur det er særs viktig her i Noreg å bli kjend med kynisk kunst, som kontrast til kunst der skamma er opphøgd til ideal og tårene renn i strie straumar nedover boksidene. Me har bruk for kunst med kynisk menneskevennlegheit.

– Er du lei av å skriva om Stavanger no, og måtte utvida perspektivet og allmenngjera kritikken?

– At alle bøkene mine handlar om Stavanger, er ein myte. I seks av dei elleve bøkene eg har skrive, nemner eg ikkje Stavanger med eit ord. Ja, eg sit og skriv frå episenteret til norsk oljeindustri, men det er ikkje oljehovudstaden som interesserer meg. Det er Olje-Noregs vekst og (for)fall som er motoren i alt eg skriv, nærmare bestemt skuggesidene ved det nyrike Olje-Noreg. Det er dei umedvitne drivkreftene bak den oljeglatte yta som interesserer meg – og offera for desse kreftene eg vil ha i tale.

Han seier at 1995 er eit merkeår i norsk historie, same året som den fyrste boka hans, Hundedagane, er lagd til.

– Det var det året det blei slutt på norsk utanlandsgjeld, og Noreg blei ein renteniststat og plasserte oljepengane sine i utanlandske fond for avkasting. Det vil seia begynte å gå etter arbeidsfrie inntekter baserte på verdiskaping i andre land. (Per i dag har me 11.500 milliardar kroner på oljebok.) Korleis former dette den norske mentaliteten? Vårt forhold til arbeid, rikdom, øydsling og kriminalitet? Det er det eg er interessert i og skriv om i bøkene mine.

– Dette er vel det dystraste og mest misantropiske du har skrive?

– Eg ser på meg sjølv som ein komedieforfattar, ein farseforfattar. Som alle gløgge folk veit, er det berre ei syltynn hinne mellom tragedien og farsen, dei er på mange måtar tvillingsjangrar. Det er berre måten ein nærmar seg stoffet på, haldninga, som er skilnaden. Ein farseforfattar er eit marginalt menneske, ein som lever på utsida av grensene for konvensjonelt liv, og ervervar seg av den grunn farefulle innsikter, fordi han ikkje kan bli kontrollert.

Latter er bodskapen han sender tilbake til samfunnet frå sin kultiverte isolasjon der han hamrar ut poesi frå ord som er ekskluderte og kasta på søppelfyllinga av kulturen, krimskrams henta frå populærkultur, reklamesjargong, tabloidjournalistikk, C-filmar, munnhell, ståande ord og vendingar, alt saman sentrifugert saman til nye og friske setningar, seier Rein.

– Ein farseforfattar ser etter sjansen til å «drepa» med ord. Ord er meir effektive enn handling for ein farseforfattar, og i rette hender kan verb og substantiv skapa moralsk panikk. Ein farseforfattar drep ikkje med sinne, men med latter. Forakta for alle typar grenser farseforfattaren er ein talsmann for, inneheld òg ein lengt etter ein umogleg fridom.

Språket

– Underlivsmetaforane florerer; er det slik du får uttrykt di forakt for samfunnet?

– Ei rekke lingvistar har meint å sjå ein samanheng mellom språkleg rikdom og økonomisk fattigdom. Amerikanaren William Labov meiner til dømes at gettobuarar i amerikanske storbyar høyrer langt fleire velgjorde setningar og er deltakarar i ein meir avansert kultur enn middelklassen i forstadene.

Rein seier at heile forfattarskapen hans har vore ei utforsking av slang og lågstil, språk som sosialt emblem og eksklusjon.

– Eg har aldri vore interessert i skravleklassens mellomstil, berre i lågstilens – og høgstilens – moglegheiter. På same måte som mellomstilen ikkje interesserer meg, interesserer heller ikkje middelklassen meg litterært. Det er prekariatet og aristokratiet som interesserer meg, dei som opererer under eller over loven både økonomisk, mentalt og språkleg, og som av den grunn på ein paradoksal måte møtest der lovane er oppheva.

– Denne boka handlar like mykje om språket som noko anna?

– Ja, du kan godt seia at språket er hovudpersonen i denne boka – og andre bøker eg har skrive. Eg ser på meg sjølv som ein språkkritisk forfattar, der språkkritikk = tankekritikk = maktkritikk. Alle som har sett eit barns – eller ein vaksen innflyttars – famlande forsøk andsynes eit nytt språk, veit kor vanskeleg det er å tre inn i eit språk og ein kultur som er konstituert av dette språket. Men endå vanskelegare er det å tre ut av sitt eige språk og laga eit nytt språk, eit minoritetsspråk, innanfor sitt eige morsmål.

Han er ikkje så oppteken av kva folk seier.

– Språket er som ein prostituert og kan brukast til alt, både til å skjula og visa fram det samfunnet ikkje vil snakka om. Eg prøver å skriva som om kroppar og handlingane til desse kroppane kunne snakka. Då vil «talen» sjølvsagt vera ein heilt annan, og det blir uhyrleg, det som kjem ut av kjeften på folk. Språket i Domestiserte dyr er paradoksalt i den forstand at det tek parti for naturen og det uhyrlege og talar kulturen og menneskespråket midt i mot. (Menneske)språkets arbeid, så å seia språket sitt mål, er å avmaterialisera tilværet. Eg går motsett veg og insisterer på å halda fast og visa fram menneskets materielle grunnvilkår.

– Du nyttar eit uvanleg rikt vokabular, og der ordlista ikkje strekker til, lagar du dine eigne ordsamansetjingar?

– Forfattaren og (kunst)kritikaren John Berger har i ei av essaysamlingane sine eit fint essay om den amerikanske målaren Jackson Pollock, der han seier at ingen kontrollerer måling som Jackson Pollock. Målet mitt er å kontrollera språket på same måten som Pollock kontrollerte målinga si, skapa ei form for action-writing. Eg prøver på alle måtar å vri meg ut av det tronge, norske pølseskinnspråket, så eg kan snakka fritt.

Den store skandalen

– Korleis vil du beskriva ditt eige samfunnssyn?

– Hovudinteressa mi når eg skriv, er å ausa opp så mykje at folk ikkje veit kor dei skal begynna. Det trur eg er det einaste riktige. Å skriva om meg sjølv har aldri vore tilstrekkeleg viktig. Eg skriv ikkje nødvendigvis om ting eg har opplevd, men ting eg har forstått. Det er ei evig misforståing at alt til sjuande og sist handlar om loet i forfattarens navle. At det eg har forstått, kan sjokkera nokon, kan eg ikkje gjera noko med. Når det er sagt, trur eg ingen lærer noko utan gjennom sjokkopplevingar. Eg skriv med masker og beveger meg gjennom tekstane mine som ein geriljasoldat, og blir på den måten umogleg å identifisera.

Om han har eit samfunnssyn, er det alltid knytt opp til eit språksyn, seier Rein.

– Om eg har eit samfunnssyn når eg skriv, er det å skriva så presist og direkte som mogleg, det vil seia gjera teksten min så bra som mogleg, for det eg gjer, er det berre eg som kan gjera. Om lesaren absolutt vil veta kva eg meiner om samfunnet rundt meg, kan han lesa essaya og kronikkane mine, eller dassgraffitiane eg har skrive på offentlege toalett. Eg trur ikkje litteratur kan bli bra om ein ikkje forbrenn alle intensjonane sine i sjølve skrivinga. Etterpå har ein ikkje behov for eller drivkraft til å snakka om boka. Det er som å tala om eit lik, ein daud kropp. Då er det opp til lesaren å blåsa liv i liket.

På spørsmål om dei domestiserte dyra i tittelen er oss alle, svarar Rein ved å sitere frå boka si: «Det at det er sju hundre millionar tonn husdyr, tre hundre millionar tonn menneske og berre hundre millionar tonn ville dyr på denne stakkars planeten vår, er det som er den store skandalen. Tusen millionar tonn domestiserte dyr, om me legg husdyr og menneskedyr saman, som jo er rett og rimeleg, er heilt grotesk og altfor mykje samanlikna med tonn ville dyr. Det skulle sjølvsagt vore omvendt, hundre millionar tonn domestiserte hus- og menneskedyr og tusen millionar tonn villdyr.»

– Å insistera på at mennesket er eit dyr, og å «nivellera» det ned til å bli eit domestisert dyr på linje med andre husdyr, er sjølvsagt den store skandalen. Det er som å spytta den kristne tanken om at menneske sit og tronar på toppen av trona, og alle andre dyr er slavane deira, midt i trynet.

– Du kallar boka di ein opera buffa, som er ei nemning vi kjenner frå musikken. Kva legg du i dette omgrepet slik du nyttar det her?

– Operaen er eit produkt av renessansemenneskets ønske om å gjenreise antikk, særleg gresk, kultur, og blei ei forlysting for aristokratiet (og seinare borgarskapet). På byrjinga av 1700-talet kom ein folkeleg motreaksjon, og ein ny komisk operasjanger, opera buffa-en, såg dagens lys, ein sjanger primært retta mot dei lågare klassane. Typisk for denne sjangeren var å visa fram rivaliseringa mellom klassar og karikera dei sju dødssyndene: hovmod, misunning, vreide, latskap, havesjuke, fråtsing og utukt.

I Domestiserte dyr, med undertittelen ein opera buffa i tre delar, tek Rein opp hansken frå den klassiske opera buffa-en og skriv tett opp til sjangerkonvensjonen.

– Eg skriv i folkeleg lågstil og bryt med det liberale dogmet som utvikla seg i det 19. hundreåret om at stilen gir uttrykk for eit særeige livssyn – at stilen er mannen. Eg ser på meg sjølv som ein klassisist, ein imitator av overtyding. Eg skriv ikkje realistiske romanar, realisme fungerer ikkje for det eg vil ha fram. Det einaste moglege er stilisering, ettersom det Noreg eg vil beskriva, ikkje kan beskrivast fotografisk. Her er eg heilt på linje med Brecht og påstanden hans om at eit foto av Krupps fabrikkar seier ingenting om Krupps fabrikkar.

Populærsjangrane

– Kan vi sjå denne boka som eit konsentrat av forfattarskapen din?

– Eg er som forfattar djupt forankra i modernismen, men eg skriv ikkje høgmodernistisk. Heile forfattarskapen min har vore ei utforsking av populærkulturelle sjangrar med modernistiske briller på nasetippen, som den kriminelle romanen (Stavangertrilogien), zombieromanen (Den evige fred), spøkelsesromanen (St. Olav-komplekset), skrekkromanen (Felttestamente), thrilleren (Rotteland) og opera buffa-en (Domestiserte dyr).

– Den amerikanske teoretikaren Camille Paglia har skrive at utan å ha kjennskap til populærkultur i det tjuande og det tjueførste hundreåret, er det umogleg å driva med (radikal) tenking, fordi populærkulturen i så stor grad har vore med å forma den vestlege kulturen og tenkjemåten. Å medvete tre inn i, og undersøkja, kva ein kan gjera innanfor populærsjangrane, og kva kritisk potensial ein kan finna og utvikla der, er det eg prøver å visa i den nye boka mi. Ja, faktisk i alle bøkene mine. Om den siste boka mi er inspirert av den franske komponisten Éliane Radigues verk «Opus 17», blir kanskje den neste ei køntribok, inspirert av den amerikanske komponisten Hank Williams’ verk «I saw the light».

Det fullstendige intervjuet kan lesast som papirbok frå Villhund Forlag: Villhund.no