krigshistorie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Tanken på å skrive sjølvbiografi har ikkje vore heilt framand for Ragnar Ulstein. Men han har alltid hatt så mykje anna han skulle gjere, dessutan trur han ikkje han har så mykje å fare med. Men då NRK-veteranen Gunnar Myklebust fekk ja til å få skrive livssoga hans, vart det ei bok på 450 sider: Ragnar Ulstein i krig og fred.

Sjølv har ikkje hovudpersonen opna boka. Han har ikkje lyst til å møte seg sjølv der.

– Om eg skulle skrive bok om meg sjølv, ville den neppe vore så nøktern, det ville vorte ein god del kjensler.

– Og det seier du, som er rost for «den stillferdige språktonen» i krigsbøkene dine?

– Det kan godt vere. Men alle har to stemmer i seg; den eine seier slik, den andre sånn. Når eg var nøktern i desse bøkene, var det fordi dei mange eg hadde intervjua om krigsopplevingane deira, skulle kjenne seg att. Eg ville ikkje framheve meg og mitt ved å ta personleg stilling til det dei fortalde. Heile tida har eg vore svært opptatt av at historiene mine skulle vere sanne og svare til den store tilliten kjeldene synte meg.

Mot nazismen

– Korleis vil du karakterisere demokratiidealet som voks fram i deg før krigen?

– Det var sentrert mot nazismen. Eit avisbilde eg såg i 1937, av ein flyktning som låg død i piggtråden, skoten av det tyske grensepolitiet, gjorde meg til antinazist. Men alt før det hadde eg reagert på mykje av det som hende i Hitler-Tyskland. Tidleg stod det klart for meg at demokratiet med sin umåtelege svikt i trettiåra og før det, likevel var ei makelaus innretning. Ein trur at demokratiet er tapt og ferdig fordi det er så stillfarande, men når det blir utfordra, er det kjempesterkt. Min tillit til demokratiet er urokka.

Midt i juni 1941 stakk Ulstein og 16 sambygdingar til havs med kurs mot Shetland. Båten hadde dei stole, og utan kunnskap om maskin og navigasjon tok det dei ei veke å nå fram. Så gjekk ferda til London, der Ulstein vart innrullert i Kompani Linge.

– Der fekk de innprenta det du kallar «Linge-ånda»?

– Til Martin Linge kom alle desse unge som reiste vestover, trassa alle farar, sette livet inn. Vi leita etter feste og stadfesting, så finn vi Martin Linge. Denne 40-åringen er som ein tjueåring av sinn. Han vil byggje opp ein styrke som skal utrette ting vi ikkje har tenkt på. Han overtydde oss om at vi ville få til det vi sette oss føre. Linge var sjølv ein del av oss. Han tok imot alle desse galningane, fortalde oss kva vi skulle gjere og skapte ånda som skulle overleve han sjølv.

– Eg var nokså glad i pistolen min

– Du fekk opplæring i våpenbruk, kampteknikk, radiotelefoni og meir til. Kor mykje reflekterte du over at denne stridsopplæringa eigentleg streid mot ikkjevaldssynet ditt?

– Det vi eigentleg lærte, var å øydeleggje fiendens reiskapar – utan å drepe folk. Eg gjekk gjennom fire år utan å bruke pistolen min mot nokon. Ikkje fordi eg var så glad i tyskarar, men tok vi liv, ville det føre til represaliar.

Krigsveteranen fortel at han framleis har våpena han fekk utlevert i England. Dei er trygt innelåste, og politiet har gitt løyve.

– Eg var nokså glad i pistolen min. Han verka roande, difor har det vore vanskeleg å kvitte seg med han.

– I boka fortel du om to likvideringar i Høyanger som de ikkje fekk gjennomført i dei siste vekene av krigen. Ville ikkje det ha vore hemn meir enn tvingande naudsynt?

– Slik kan det sjå ut i dag. Men då vi fekk godkjenning til likvideringa, var krigen slett ikkje over. Vi kunne ikkje rekne oss som utanfor fare frå dei to angjevarane.

– Opplæringa de fekk i England, var kort, men intensiv. Kjende du deg trygg på at du kunne alt du trong då du vart kasta ut i ditt første oppdrag?

– Nei. Eg var utdanna radiotelegrafist, tre månaders opplæring på noko som til vanleg tok eit år. Eg drog av garde letta over å få komme heim, men med ein radiosendar som eg ikkje forstod så mykje av. Det tekniske beherska eg ikkje, men eg fann etter kvart ut av det.

– Du var budd på å «dø om så det gjelder»?

– Vi hadde bestemt oss for det alt då vi fór vestover. Då eg såg heimbygda forsvinne bak meg, tenkte eg i mitt stille sinn: «Den ser eg aldri igjen.» Vi tok imot kampordre med den største glede, utan tanke på at vi skulle setje liva våre på spel. Oppgåva var det einaste som gjaldt.

– Du var «galen av kamplyst», står det i boka. Då må det ha vore frustrerande stadig å bu seg på operasjonar som vart kansellerte eller ta del i slike som langt på veg mislukkast?

– Ja, det er sant. Vi ville jo til Noreg og kjempe. Men vi lærte at vonbrot høyrer livet til, ikkje minst i krigstid. Det var om å gjere å ikkje la det gå inn på seg.

Hemntrongen

I England vart Ragnar Ulstein kursa i «double talk» og å «levere det sannferdige godt innpakka i silkepapir». Spør du han korleis opplæringa påverka han seinare i livet som journalist, svarar han kort: «Positivt, håper eg.»

– På dette kurset i psykologisk krigføring vart eg moden. Eg oppdaga verda i eit større perspektiv, og lærte om fienden og oss sjølve. Kurset gav oss langt større sjølvinnsikt og forståing av andre folks veremåte. Vi lærte å stille spørsmål ved det vi, og dei andre, skreiv om dei mange irrgangane i politikken. Vi vann innsikt i krigens gang, krigens vesen og dei måla krigen måtte ha og ville få. Alt vi lærte, tok vi med oss vidare inn i krigen – og i freden. Denne kunnskapen har vore til stor nytte for meg.

– Den sterke hemntrongen som kom til uttrykk mange stader i den første tida etter den tyske kapitulasjonen, fekk deg til å spørje om det «eigentleg var nokon skilnad på undertrykkarane i krigsåra og dei tidlegare undertrykte når krigen var forbi». Kva tenkjer du i dag?

– Eg har aldri gløymt sinnet eg kjende då eg høyrde alle ropa mot fangane vi kom med på ein båt til Hermannsverk i Sogn. Det stod tett med folk, og dei var fulle av stygge ord. Då vakna det i meg: No er dei frimodige, men kvar var dei då eg nokre månader tidlegare prøvde å organisere eit heimevernlag der i bygda? Det var ikkje slik eg tenkte at vi skulle behandle fiendane våre. Vi skulle vise at vi var ein rettsstat som gav fangane det vernet dei hadde krav på.

– Du syner òg stor forståing for dei såkalla tyskarjentene?

– Under okkupasjonen var dei fiendar, vi såg på dei som farlege og ville isolere dei for å hindre at dei vart informasjonskjelder for dei tyske soldatvenene. Men når det er over, er det over. Då er det all grunn til å ta vare på desse jentene.

Pressa forsvarsministeren

– Du var velferdsoffiser i den norske Tysklandsbrigaden etter krigen. Men der vart du fort ein opposisjonell. Kva var det du reagerte mest på?

– At vi reiste dit med den haldninga at vi ikkje skulle ha kontakt med den tidlegare fienden. Det første vi ser der nede, er den ufattelege nauda. Eg skulle passe på gutane våre, gi dei ei kjensle av meining med å vere i Tyskland. Men så gjekk det opp for meg at parolen om ikkje å fraternisere med fienden, ikkje vart tatt alvorleg av offiserane. Dei var stadig ute på nattklubbar med tyske jenter og billeg sprit.

Ein major i den engelske brigaden ville ha oss med på eit demokratikurs for tyske ungdommar. Men sjefen vår sa nei. Eg gjekk like til forsvarsminister Jens Christian Hauge med saka, men også han nekta. Då var det uråd for meg å ta ein ny periode i brigaden. Det har slått meg at Noreg heldt Tyskland på avstand mykje lenger enn andre nasjonar, også nasjonar som vart hardare råka av okkupanten enn vi vart.

Ønsket om å få Kompani Linges historie skriven medan mange framleis var i live, vart byrjinga på Ragnar Ulsteins forfattarkarriere. Men dette arbeidet opna også augo hans for kor vanskeleg mange krigsveteranar og krigsskadde hadde det. Han hadde fått journaliststilling i Bergens Tidende, og redaktør Haakon Torsvik gav han velsigning til å drive det vi dag kallar kampanjejournalistikk. At dette arbeidet hadde effekt, må sjølv smålåtne Ulstein vedgå. Tusenvis av krigsinvalidar fekk saka si behandla i Rikstrygdeverket. Men i den kalde krigens dagar med stor kommunistfrykt var det inga enkel sak å skipe ein interesseorganisasjon for dei som trong hjelp.

– Heilt etter læreboka var det vel heller ikkje då du som journalist i BT pressa forsvarsminister Gudmund Harlem til å setje krigshelten Shetlands-Larsen inn att i militær teneste i 1964?

– Dette var den minst skadelege måten å gjere det på. Å skrive om saka i avisa ville ha råka statsråden minst like hardt. No heldt det med å truge med å skrive. Det var ille at ein kunne la denne helten gå kring slik, gjerandslaus. Eg vart forferda då eg fekk høyre om dette.

Ingen har som Ragnar Ulstein kartlagt den norske krigshistoria. Om drivkrafta bak dette svære arbeidet, svarer han: «Var noko viktig, så var det at etterslekta fekk kunnskap om dei landsmenn som frivillig sette livet på spel og kjempa mot inntrengarane.» Men kor langt har desse bøkene og denne bodskapen nådd? Stogga det i hovudsak ved den generasjonen som sjølv opplevde krigen? Forfattaren er i tvil.

– Eg veit ikkje. Men det finst i det minste ein minoritet som har tatt denne historia til hjarta. Då har det ikkje vore til fånyttes. Sjølv gler eg meg over at bøkene ligg føre. Men eg trur nok at eit fleirtal også i framtida vil vere tilskodarar om noko skulle skje. Jo viktigare er det å ha denne minoriteten kringom i landet som ber med seg kunnskapen, og som i sinn og skinn er reie til å gjere ein innsats. Noka folkerørsle blir dette aldri.

Ingen løyndommar

– Faghistorikar vart du aldri, likevel har ingen her i landet skrive meir krigshistorie enn du. Og jamvel fagfolka har funne lite å kritisere?

– Det var eit minus ved meg at eg ikkje har studert historie. Det vart ikkje tid til det, sjølv om tanken fanst i mange år.

– Du klarte deg jo godt utan?

– Det kan du seie. Kanskje ville det ikkje vore så heldig om eg hadde gått forskingsvegen først. I arbeidet har eg halde meg til kjeldene og til mitt eige syn utanfor. Då er ein vel kommen eit stykke på veg til å bli historikar? Så gjaldt det å få utsyn over stoffet, og der hadde eg erfaringar å byggje på. Og eg kjende mange av folka eg skreiv om. Eg forstod bakgrunnen for handlingane deira. Kartet var greitt, men det vart mykje arbeid.

– Med alt du har skrive om krigen; finst det likevel løyndommar du tar med deg i grava?

– Nei, det trur eg ikkje. Eg har vore open heile vegen.