Historie

Ronny Spaans

rgspaans@gmail.no

Vi byrjar dette intervjuet med den truleg mest dramatiske episoden i noregssoga. Året er 1537. Noregs siste katolske erkebiskop, med sete i Nidaros, og samtidig leiar for det norske riksrådet, Olav Engelbrektsson, ser at det ber nord og ned med Noreg som politisk sjølvstendig katolsk rike. Christian III av Danmark-Noreg er i ferd med å gjera Noreg lutheransk og leggje ned det norske riksrådet.

Engelbrektsson ser ingen annan utveg enn å rømme landet. Han fer med seglskip til Nederlanda. Og det er ikkje småting han tek med seg på ferda, Noregs regalia: øksa til Heilag-Olav, som i dag pryder riksvåpenet vårt, saman med kostesame kroner og smykke.

Sokk ved Agdenes

Men det skal ikkje ha gått så bra på vegen ut av Trondheimsfjorden, i alle fall ifylgje det kjende historieverket Norriges Beskrifuelse frå 1632 av Peder Claussøn Friis: Det eine skipet «sanck ved Agdenes og blev borte, og en part var tilforn afført og optaget af de Hollandske Fribyttere».

Ein del av kyrkjeskatten forsvann altså ved Agdenes ved Trondheimsfjorden, medan ein annan del vart teken av nederlandske kaperar. Dykkarar har gong på gong freista å finne skatten – sist i 1997.

Men ein annan, nolevande nederlendar, Louis Sicking, seier at desse dykkaraksjonane har vore fånyttes. Det finst ingen skatt der.

Sicking er historikar ved Universitetet i Leiden og professor ved Det frie universitetet i Amsterdam. Han er aktuell med boka De bijl van Sint-Olav: Op zoek naar Noorse kerkschatten in de Nederlanden (Øksa til Sankt Olav: På leit etter norske kyrkjeskattar i Nederlanda).

– Det var ingen av skipa til Olav Engelbrektsson som sokk i Trondheimsfjorden. Dei kom alle fram til Nederlanda. Friis blandar dette saman med eit skipsforlis der hollandske kaperar verkeleg var involverte. Men det bar til ein heilt annan stad i Noreg.

Og kvar? Det kjem vi attende til i slutten av intervjuet.

Mytteri i Nidaros

Dag og Tid møter Sicking ein sein haustkveld i Leiden. Han fortel om ei skattejakt som har teke mange år av livet hans:

– Ulike forskarprosjekt førte meg til det belgiske riksarkivet i Brussel. Kring tusenårsskiftet kom eg over dokument om Olav Engelbrektsson og den norske kyrkjeskatten som ingen hadde forska på før. Opp gjennom åra, medan eg dreiv med andre prosjekt, samla eg stendig meir materiale. Og no, etter å studert dette materialet, har eg endeleg kunna gje det ut i bokform.

Og det er ikkje berre ukjende skipsforlis Sicking har funne, han har òg gjort andre nyfunn som kastar nytt ljos over noregssoga. Jamvel om delar av historia om kronregalia alt var kjende, har Sicking funne ut ting som ikkje før har kome for dagen.

– Det var tidlegare tale om at Olav Engelbrektsson reiste ut frå Steinvikholm slott i Trondheimsfjorden med to skip, men det var truleg fire skip. Eit av dei var Engelbrektssons eige skip, medan dei tre andre var skip frå Enkhuizen i Nederlanda, og mannskapet der var samansett av sjømenn frå Enkhuizen, som truleg høyrde til den religiøse gruppa gjendøyparar. Dei var altså korkje nordmenn eller katolikkar. Før avreisa måtte dei overvintre i Nidaros, det førte til misnøye og deretter mytteri. Men mytteriet vart slege ned.

Fyrste påskedag 1637 sette så flåten kurs mot Nederlanda – det som i dag tilsvarar Nederland og Belgia. I juni kom dei fram til Enkhuizen. Olav Engelbrektsson reiste deretter til Antwerpen og Lier. Der hadde Christian II av Danmark-Noreg alt budd i eksil – han var gift med Isabella av Austerrike, syster til keisar Karl V, som hadde røter i Nederlanda og var den store verjaren av katolsk tru i Europa.

Olav-øksa alle ville ha

Men det var òg ein annan grunn til at erkebiskop valde Nederlanda. Før Olav Engelbrektsson kom til Lier, var han innom Deventer, aust i dagens Nederland, og der la han att kyrkjeskatten.

– Deventer er slett ingen tilfeldig by i denne samanhengen, fortel Sicking, og held fram:

– Byen var medlem av Hansaforbundet og hadde i årevis drive handel med Bryggen i Bergen. Olav Engelbrektsson, som kom frå Trondenes i Nord-Noreg, var sjølv stor på fiskehandel, og han stod i gjeld til kjøpmenn i Deventer.

Store delar av boka til Sicking handlar om dramaet kring Sankt Olavs skatt i denne nederlandske byen – eit drama som vara i heile ti år. Denne historia har aldri vorte fortalt så detaljert før. I 1538 døydde erkebiskopen. Frå då av skjedde det nærast absurde: Lagnaden til Noregs nasjonalskatt hamna i hendene på bystyret i Deventer.

Sicking skriv om alle som gjorde krav på skatten i desse ti åra. To kongelege gjorde seg gjeldande: kong Christian III av Danmark-Noreg og Fredrik II av Pfalz, som var gift med dotter til Christian II, og som samtidig var ein av dei viktigaste støttespelarane til Olav Engelbrektsson. Nidarosdomen melde seg òg, dei ville ha regalia sine attende. Borna til Nils Lykke også, for samen med kongesylvet låg eignelutene til Nils Lykke – ein mann som var i konflikt med erkebiskopen, men som vart avliva. Og sist med ikkje minst gjorde kjøpmenn erkebiskopen stod i gjeld til, frå ulike Hansabyar, krav på skattane.

Diplomatikunst 

Utfallet er alt kjent i norske historiebøker: Fredrik II av Pfalz kjøpte dei andre ut og tok med seg skattane til Tyskland. Fredrik II hadde gjort krav på den dansk-norske trona, det med stønad frå Karl V. Det lukkast han ikkje med, men som plaster på såret fekk han Olav-øksa og dei andre verdisakene. Kva som så skjedde med dei, veit vi ikkje. Dessverre hadde Fredrik II tilnamnet «Fredrik med tom taske» – det er mogeleg han smelta kyrkjesylvet om til pengar.

– Men den verkelege skatten gjekk ikkje tapt, for mellom desse verdiane låg truleg òg arkivet til Olav Engelbrektsson, for det vart òg med på ferda frå Trondheim. Dette arkivet hamna i alle fall i Tyskland, og det var fyrst funne att i 1826. Det utgjer heile 10 prosent av alt arkivmaterialet frå før 1537 i Noreg, fortel Sicking, og held fram:

– Ein annan ting denne episoden vitnar om, er den utrulege diplomatikunsten bystyret i Deventer demonstrerte. Tenk det, der sat ein mellomstor nederlandsk by med sjølve symbolet for Noregs sjølvstende i fanget. Etter kvart vart kyrkjeskatten ei tung byrd å bera, men gjennom harde forhandlingar fann dei ei løysingar alle partar var nøgde med.

Den ukjende skatten

Sicking har òg andre nyfunn i boka si, mellom anna om rådgjevarane til Olav Engelbrektsson, Christoffer Trondsson og Gaute Taraldsson, òg kalla «Gaudo Norweger» i nederlandske dokument, som begge gjorde karriere i Nederlanda. Fyrstnemnde lukkast stort med kaperfart både for nederlendarar og seinare for danskekongen.

Men vi er interesserte i ei anna kaperhistorie. Kva skipsforlis var det eigentlig Peder Claussøn Friis skreiv om, når det ikkje var tale om noko forlis i Trondheimsfjorden? Sicking fortel:

– Søket mitt gjennom nederlandske arkiv førte òg med seg nyfunn som ikkje hadde direkte med Olav Engelbrektsson å gjera. I 1543 kapra fire hollandske skip seks fartøy utanfor sørlandskysten av Noreg. To av dei var dansk-norske, dei var fylte med katolske kyrkjeskattar. Dei inneheldt altså ikkje verdiar frå Nidarosdomen, men frå andre norske kyrkjer den nye lutherske kongen i Danmark-Noreg ville ha has på. Det eine skipet vart ført til Enkhuizen. Det skal finnast ein rapport som fortel kva som var om bord, men eg har enno ikkje lukkast med å finne han. Det andre skipet sprang lek og sokk ved norskekysten, nærare bestemt ved Flekkerøy hamn.

– Og dette er ukjent for norske historikarar?

– Ja, det er i grunnen berre å byrja å dykke. Mogelegvis finst det kyrkjeskattar på botnen utanfor Flekkerøy hamn.