Skule

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Simon Malkenes (48) er lektoren som skapte furore då han i ei Dagsnytt 18-sending i 2018 uttalte seg kritisk om korleis fritt skuleval i vidaregåande skule i Oslo førte til at elevar med faglege og sosiale problem blei overrepresenterte ved nokre få skular. No er han stipendiat ved NTNU og arbeider med ei doktoravhandling om privatisering i og av utdanning. Han er òg medlem av sentralstyret i Utdanningsforbundet.

Der det før var brei politisk semje om tankane bak skulereforma Kunnskapsløftet frå 2006, ser Malkenes teikn til eit stadig tydelegare politisk skilje i skulepolitikken: Partia på venstresida er på veg bort frå disiplindugnaden, Pisa-testinga og måling av smått og stort.

I lys av Bjørneboe

I boka Salamandertesten drøftar han tilstanden i dagens skule i lys av Jens Bjørneboes roman Jonas frå 1955. Hos Bjørneboe er salamandrane dei som ønskjer seg ein meir effektiv skule, som berre er oppteken av karakterar og i liten grad tek omsyn til bornas behov.

– Bjørneboes kritikk er aktuell også i dag. Då som no er krav til effektivitet til hinder for det pedagogiske arbeidet i skulen.

– Jonas åtvara mot at målet med skulegangen ikkje blei eleven, men at eleven blir oppdregen til statens ideologi. Ser vi noko tilsvarande no?

– Barndommens eigenverdi og at ein må gi borna høve til sjølve å forme si eiga verd, opptok Bjørneboe. Alt i 1955 meinte han at skulesystemet tok frå borna denne sjansen, og kritikken er svært aktuell også i dag. Det Bjørneboe kalla «statens ideologi», kan vi i dag kalle den nyliberale skulen.

– Når OECD, som du skriv, hevdar at det målbare testresultatet til elevane, til dømes i Pisa-testane, «predikerer nasjonens overlevingsevne i den globale konkurranseøkonomien», er vel skulegang og utdanning omgjort til eit reknestykke og eleven til middel?

– Ungane i skolen er i dag forstått som «humankapital», eit mål på bornas verdi på arbeidsmarknaden når dei vert store. Ein meiner humankapitalen utgjer to tredelar av Noregs nasjonalformue, det gjer utdanning til den viktigaste innsatsfaktoren for den nasjonale økonomien. Derfor må ein satse på å få så høgt utdanningsnivå som råd. Slik blir testane ikkje berre ei måling av skulesystemet, dei fortel òg noko om framtidig konkurransekraft og økonomi i dei ulike nasjonane.

Humankapital

Malkenes meiner at denne tenkjemåten ikkje tek omsyn til at elevane har ulike evner og ulikt modningsnivå, slik ein også ser det i Jonas.

– I eit system der elevane skal lære mest mogleg så fort som råd, er det forstått som eit problem «å henge etter». Ein verkar å ha gløymt at av skulestartarane er nokre femåringar som fireåringar og nokre av seksåringane som sjuåringar.  Det gjer at i staden for at ein tek utgangspunkt i barnets modning, lagar læringstrykket eit sterkt press på dei sarte barnesjelene, noko som fører til at nokre av smårollingane brest under presset.

Ifølgje Simon Malkenes har humankapitaltenkinga hatt hegemoni i norsk skule i tjue år. Og ho har vore omfamna av både høgre- og venstresida. No meiner han at utdanningsdebatten dei siste åra syner at venstresida er meir oppteken av å snakke om praktisk-estetiske fag, leik i skulen og omsynet til dei minste, men òg tillitsreform og reduksjon av testsystem, noko som bryt med det dominerande utdanningsøkonomiske rasjonalet.

– Er kunnskapsløftet til Kristin Clemet frå 2006 denne nyliberale tankegangen sett i system?

– Det er kunnskapsløftet som konsoliderer dette hegemoniet i norsk skule. Som i ei rekkje OECD-land blei drivaren som Pisa-testane utgjorde, omfamna av reformivrige politikarar som meir enn gjerne ville reformere utdanningssystemet etter denne masterideen.

– Dersom det er slik du hevdar, at lærarane lenge har opplevd ein konflikt mellom dei systemiske forventningane kunnskapsløftet stiller, og det dei sjølve meiner er rett, kva for konsekvensar har det fått?

– Pedagogikken i skulen er blitt meir instrumentell, og det har sett mange lærarar i eit dilemma. Omsynet til bornas beste kan ofte komme i konflikt med forventningane systemet stiller til læraren. Når du som pedagog opplever at det systemet krev, ikkje er bra for ungane – kva skal du gjere då? Eit sentralt tema i skuledebatten har vore knytt til retten til å seie ifrå, både internt og offentleg, når ein ser at skulen ikkje er bra for ungane.

Norsk skule har hatt røtene sine i tyskkontinental danningstradisjon, der barnets eigenverdi og forståinga av borns livsverd ligg til grunn for livet i klasserommet, fortel Malkenes. Men dei amerikanske importideane i kunnskapsløftet kjem med eit anna syn på born og barndom. Denne konflikten meiner han har mykje av skulda for at mange lærarar har forlate skuleverket, slik at kvar femte lærar no er ufaglært.

– Kva gjer læringstrykket?

– Trua på at konkurranse skal få ungane til å lære meir og at utdanningssystemet vil bli billegare og betre, er ein viktig del av kunnskapsløftet. Læringstrykket gjer at ungar som kanskje ikkje er modne til å lære å lese, eller av ulike grunnar ikkje lærer «fort nok», blir utsette for eit prestasjonspress og ikkje blir forstått ut frå eigne føresetnader. For dei svakaste elevane blir trykket så belastande at dei ikkje taklar presset.

Hjarteskjerande

– Ser du ein samanheng mellom læringstrykket og dei aukande psykiske lidingane hos skuleungdom i dag, til dømes auken i bruken av ADHD-medisin sidan 2006?

– Ja. I 2017 fann Camilla Stoltenberg i FHI at dei overrepresenterte i den statistikken er gutar fødde seint på året. Gutane er mindre modne enn jentene, og gutane som er fødde seint på året, er endå mindre modne. Dei minst modne og dei med dårlegaste føresetnader for å tilpasse seg skulesituasjonen blir ikkje forstått. I staden blir dei medisinerte. Det er hjarteskjerande.

– Finn du ikkje noko positivt i kunnskapsløftet?

– Det førte til auka satsing på skulen og at skulen blei prioritert i  samfunnsdebatten. Politikarane synte større vilje til å nytte pengar på skulen.

– Du er òg kritisk til «tidleg innsats», som inneber at dei som heng etter i skulearbeidet, skal få tidleg oppfølging. Kva kan vere gale med det?

– I staden for å vente og sjå ut frå barnets modenskap skal ein intervenere fort for å lyfte ungane opp på eit «akseptabelt» nivå. Om du ikkje er moden nok til å lære deg å lese i 1. klasse, skal du ha fleire timar med lesing. Slik må fem–seks-åringen pressast til å gjere meir av det han ikkje har føresetnader for.

Det påverkar motivasjon og lærelyst negativt og skaper læringstrykket, seier Malkenes.

– Bak ligg trua på at dei som ikkje lærer å lese fort nok, vil få stadig fleire problem gjennom livet og til slutt ende på Nav, noko som gjer at målbart lesenivå for seksåringane predikerer Nav-kostnader om tjue år. Denne heilt utrulege påstanden lever framleis, og det blir endå hevda at ein kan stanse fråfallet i vidaregåande skule om berre ungane lærer å lese fort nok når dei er fem–seks år.

Kriseskildringa

Malkenes peikar på at føresetnadene for innføringa av skulestart for seksåringar i 1997 for lengst er brotne. Første klasse skulle kombinere det beste frå barnehagen og det beste frå skulen. Det skulle vere to vaksne og maks 18 elevar i klassen, og ein skulle vente med å ha fag. Pisa-sjokket førte til at klassedelingstalet blei oppheva, og ein kunne no få éin lærar til tretti born. I klasserom fulle av seksåringar auka ein timetalet og innførte fag frå første klasse. Kunnskapsløftet gav smårollingane ein lang og stillesitjande skolekvardag.

– Tjue år etter at vi tok i bruk Pisa, ligg norsk skule på om lag same nivå. Kva fortel det?

– At kriseskildringa av skulen blei politisk konstruert for å reformere skulen. Når vi framleis er på same nivå som i 2001, er det einaste som har endra seg, at bornas psykiske helse og lærelyst er dårlegare. Dette har fagfolk og andre varsla om i årevis, men omsynet til bornas beste er blitt avfeia av dei som har sete med makta.