Litteratur

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Det er noko lugubert og litt parasittisk med filosofi. Som fag på universitetet er filosofien verkeleg ein disiplin: Ein skal lære å underkaste seg autoritetar, lære seg å bruke orda deira, gjenta resonnementa deira for liksom å gjere seg fortent til å få bygge sine eigne små argument, ståande på akslene til kjemper.

Det gjer at mange filosofiinstitutt ser ut som fanatiske fanklubbar – ein støvete plass der folk går ikring med merkelappar på brystet: «hegelianar», «heideggerianar», «aristotelikar». Denne autoritetsdyrkande viljen til underkasting kan få filosofar til å sjå snåle og pompøse ut når dei trer ut frå fakultetet og inn i det offentlege rommet.

Samstundes synest eg ikkje det finst betre medisin mot angsten skapt av hyperaktive nyhendesyklusar enn ein godt og tørr filosofisk traktat. Ingenting roar nervane mine like effektivt som ein time åleine mellom filosofihyllene på biblioteket, der kakofoniar av kanoniserte røyster kan lulle meg vekk frå augneblinkshegemoniet.

Dette har eg tenkt på den siste tida, medan verda tilsynelatande har blitt meir og meir surrealistisk, utan at avistekstane eg les om at verda er i ferd med å bli surrealistisk, har gjort verda mindre surrealistisk. Skal ein bruke tekst til å forankre seg i røynda no, må ein anten til fiksjonen eller filosofien, har eg tenkt. Ein treng ein diett av forteljingar og idéhistorie om ein skal fordøye no-ismen.

Produktiv filosof

Difor syklar eg meg solsteikt oppover bakkane i Oslo for å intervjue Lars Svendsen, ein produktiv filosof ved Universitetet i Bergen. Svendsen skriv bøker om allmenne tema som einsemd, fridom, arbeid, vondskap, kunst og dyr.

Eg hadde han som forelesar ein gong i tida, i ex.phil., det førebuande kurset ein tek fyrste semesteret på universitetet. Eg likte forelesingane ganske godt, mest fordi dei gjekk føre seg tidleg om morgonen i ein kinosal. Eg likte at han fortalde morosame anekdotar om kattane sine, Lasse og Geir, og om 1200-talsfilosofen Thomas Aquinas, som var så feit at han skar ut ein halvsirkel i skrivebordet sitt for å lage plass til vomma. Det var først og fremst koseleg å sitte der i halvmørket i dei mjuke kinoseta og drikke kaffi medan Svendsen fortalde om ein eller annan Descartes. For meg har filosofi alltid vore ein cerebral sutteklut.

Eg møter Svendsen på eit bakeri i førsteetasjen av Vinslottet på Hasle i Oslo. Han bur her, i ei av leilegheitene i dei omgjorde fabrikklokala i etasjane over. Eg møter han for å få ei kjensle av kva det vil seie å vere ein samfunnsaktiv filosof i Noreg no. Eg trur det må være krunglete, for det vesle som finst av filosofimiljø i Noreg, slår meg som tafatt og humørlaust, mest opptatt av å uttale seg om kva dei har rekna seg fram til er moralsk rett og gale. Men han er ikkje samd. Han meiner vi har mange ulike, synlege filosofar her til lands.

– Arne Johan Vetlesen er stadig frampå med noko, seier han.

– Einar Duenger Bøhn har byrja å delta ein del i det offentlege rommet. Espen Gamlund uttaler seg om etikk. Einar Øverenget skriv kronikkar og anna. Feltet er spreidd, og det er jo bra, for ein har jo eit håp om at det ein driv med, skal kjennast relevant for fleire enn dei ein deler kontor med.

– Fråfallen kantianar

– Men kva kan eigentleg filosofien bidra med i det offentlege? Krev ikkje filosofi eit saktare tempo enn takta i meiningsutvekslingane i media?

– Det hender eg kallar meg sjølv ein fråfallen kantianar. Kant skil mellom «filosofi» som skuleomgrep og som verdsomgrep. Skuleomgrepet er den interne, teoretiske drøftinga, medan filosofien som verdsomgrep må munne ut i konsekvensar i livet vårt. Kant understrekar at det er det siste som er filosofi som ekte visdomslære. Det er dette som gir filosofien ekte verdi. Eg deler den oppfatninga. Det får følgjer for korleis eg tenker på det å skrive filosofi. Kant skil mellom to ytterpunkt i filosofiskrivinga: pedanteriet på den eine sida, der ein kløyver eit hårstrå om att og om att – den mest interne teoretiske måten å skrive på – og i motsett ende av skalaen: galanteriet, som består av vidløftige åndfulle utsegner, men lite substans. Ingen av desse er ideelle. Så ein må finne ein måte å skrive på som både er på høgd med faglege krav og leseleg for andre enn kollegaer, slik at det ein skriv, faktisk får noko å seie for verda der ute. For min del har dette òg fått konsekvensar for det eg skriv. Eg skriv ikkje fagartiklar lenger, av den enkle grunn at dei ikkje blir lesne. Medan bøkene, dei blir det.

– Ja, du rettar deg mot eit breitt publikum, men skriv utan tvil som ein skuleflink filosof. Du innleier med å seie kva du skal seie, så seier du det, så seier du kva du har sagt. Samstundes er bøkene dine lettlesne.

– Ja, ein treng ikkje falle ned mellom to stolar. Ein kan falle ned på båe. Men ein må ofre noko i presisjon her og der om ein vil famne breitt. Sett at eg skriv noko og tenker at det mest presise ordet for det eg vil skildre, er «apori». Det er eit ord som ikkje er i vanleg bruk, så då seier eg heller «paradoks», sjølv om det ikkje er like presist. Det er nær nok.

Keisemd

Svendsen seier at i mykje fagfilosofi har slik presisjon blitt eit mål i seg sjølv, noko som gjer at mange endar med å skrive på ein måte som er så obskur at det nesten ikkje blir lese av nokon. Slikt kan ein miste gneisten av.

– For meg går dette tilbake til då eg hadde levert doktorgradsavhandlinga mi, om Immanuel Kants teoretiske filosofi. Eg fekk ei slags fagleg krise, fordi eg brått ikkje såg relevansen i det eg heldt på med. Det heile verka komplett meiningslaust. Eg vurderte å legge filosofien på hylla. Men så hadde eg kjeda meg så sinnssjukt det siste året medan eg skreiv på den avhandlinga, og eg byrja tenke at eg kanskje kunne bruke akkurat det til gjere eit siste forsøk. Eg kunne bruke reiskapane eg hadde plukka opp gjennom studiane til å skrive om noko som faktisk plaga meg: keisemd.

– Og det blei den første boka di, Kjedsomhetens filosofi?

– Ja, og den skreiv eg på eit blunk. Ho kom som ein eksplosjon. Den boka viste meg ein annan måte å skrive filosofi på. Den redda filosofien for meg. Men når eg les boka i dag, må eg innrømme at eg blir utolmodig med den unge forfattaren av boka. Tonen er i overkant sytete. Eg tenker «Ta deg saman, gut!» Mitt eldre «eg» er altså litt utolmodig med mitt yngre «eg». Men eg gjorde ein avtale med meg sjølv den gongen, at om eg berre kunne halde fram med å stå med éin fot i det akademiske og éin i det offentlege, så kom det til å gå bra.

Einsemd

Det mest levande eg har lese i forfattarskapen til Svendsen, er introduksjonen til Ensomhetens filosofi. Der viser han korleis han innsåg at alt han trudde han visste om einsemd, var feil. Han forklarer at det ofte ikkje er dei som er mest åleine, som er mest einsame, men dei som forventar meir av det sosiale enn det andre har å kome med. Folk som av ulike grunnar har lett for å føle seg svikne. Frykta for dette potensielle sviket gjer at dei mistenkeleggjer andre, og i denne mistenkeleggjeringa dyttar ein folk frå seg. Dei som rapporterer at dei kjenner seg mest einsame, har altså ofte ein tendens til å sabotere for seg sjølv ved å vere så redde for avvising at dei blir avviste – fordi dei andre ikkje orkar å stå i mistenkeleggjeringa. Ved å skildre slike dynamikkar gir boka lesaren konkrete mentale verktøy som gjer det enklare for han å kjenne att tilfelle der han sjølv saboterer ein mogleg intimitet. Det blir ein slags sjølvhjelpsfilosof som bruker både empiri og ulike idéhistoriske perspektiv til å endre lesarens syn på eit tema som står han nær, og som han trur han forstår.

Når Svendsen snart kjem med ei ny bok i same kategori (han har gitt ut fleire bøker med liknande titlar, som Arbeidets filosofi, Frihetens filosofi og Kjedsomhetens filosofi), er eg difor spent på om den òg vil snu opp ned på det eg trur eg veit om lygn – eit tema som kjennest som om det har fått ny politisk relevans dei siste åra.

I tenketank

Og Svendsen slår meg ikkje som ein filosof som er redd for det politiske. I tillegg til å undervise i filosofi på Universitetet i Bergen jobbar Svendsen i den liberale tenketanken Civita.

– Hemmar det virket ditt som filosof på noko vis å vere tilknytt ein tenketank med ideologisk profil?

– Ikkje i det heile tatt. Eg har aldri lagt skjul på at eg er ein old school opplysningstidsliberalar. Eg står nøyaktig like fritt i arbeidet mitt i Civita som eg gjer på universitetet. Eg synest det er betre å vere tydeleg om kvar ein står, enn å late som om ein er nøytral. Slik nøytralitet er heilt illusorisk. Civita er ikkje eit politisk parti. Civita har ikkje eit program. Civita meiner ingenting – medan dei som jobbar der, meiner mange og ofte svært motstridande ting. Eg har knapt vore nokon stad der takhøgda er større. Eg har aldri vore medlem av eit politisk parti og kjem sannsynlegvis aldri til å bli det. Men Civita er ein bra stad for meg å vere. Der får eg vere saman med og snakke med folk med heilt ulike fagbakgrunnar. Eg får diskutere med folk som faktisk har peiling på samfunnsøkonomi og juss. Det er viktig å ha eit verdimangfald i både akademia og pressa. Har ein det, kan den einskilde plukke litt frå ulike perspektiv og slik få eit meir dekkande bileta av røynda.

Han seier ei setning eg har høyrt han seie i fleire intervju: Det er aldri bra når for mange er for samde om for mykje. Nei, sjølvsagt, tenker eg. Såpass opplysningsfolk er vel dei fleste av oss at vi er for eit verdimangfald?

– Eg les svært breitt, seier han.

– Og eg ville aldri latt vere å lese noko berre fordi eg var usamd med forfattaren. Men mange gjer det. Og den trenden blir stadig sterkare, særleg i USA. Muren til Trump går ikkje langs grensa til Mexico, men tvers gjennom den amerikanske befolkninga. Ein ser korleis ei stadig sterkare verdipolarisering fører til stadig sterkare faktapolarisering. Det har blitt så ekstremt at i ei gransking gjord av Pew Research Center hevda kring 80 prosent av både demokratiske og republikanske veljarar at dei ikkje trudde dei kunne bli samde med motparten om grunnleggande fakta. I ein slik situasjon har ein mista alt av felles samtalegrunnlag og alle høve til fornuftig utveksling av idear.

– Snart kjem den neste boka di, Løgnens filosofi. Eg vil tru du har funne mange gode døme i dei siste åras amerikanske politiske farse. Kvifor ei bok om løgn? Kvifor no?

– Denne boka sneik i køen. Det var ikkje denne eg skulle skrive no. Eigentleg skulle eg skrive ein oppfylgjar til boka Å forstå dyr. Ho skulle heite Å forstå menneske.

– Og den neste skulle heite Å forstå marsboere?

Eg spør kven som er dei store løgnfilosofane, og Svendsen svarar med ein kjapp gjennomgang av løgnidéhistoria, frå Platons «noble løgner» i boka Staten frå nesten 400 år før Kristus, via teologen Augustins totalforbod mot løgn kring år 400 etter Kristus, fram til opplysningstenkarane.

– Eg byrjar med eit langt kapittel der eg prøver å forklare kva ei løgn eigentleg er, seier han.

Han forklarer kor ulikt folk har definert løgn. Ein har ofte freista bortforklare løgn med å seie ting som at det ikkje er løgn om den ein snakkar med, ikkje har rett på sanning, eller å rettferdiggjere løgn gjennom hypotetiske tankeeksperiment der ein spør seg om det er legitimt å lyge om det til dømes reddar liv. Det er det sjølvsagt, men det er ikkje ein situasjon dei fleste av oss nokon gong kjem til å stå i. Det er problemet med mange slike filosofiske tankeeksperiment: Dei er for livsfjerne til å vere brukande i kvardagslivet.

– Og kva er du komen fram til etter å ha lese alle desse ulike forståingane av løgn? Kva er eigentleg gale med å lyge?

– Når eg lyg for deg, freistar eg å få dine oppfatningar til å rette seg etter viljen min heller enn etter røynda. Ved å lyge påfører eg deg altså ein type tvang. Det gjer eg òg med kvite løgner. For når eg lyg for deg for å verje deg mot sanninga, seier eg eigentleg at eg ikkje trur du kan takle sanninga. Eg umyndiggjer deg. Eg seier at du er for veik til å takle røynda, som om du er ein skjør liten blom. Det er utruleg arrogant. Og om du lærer at eg er ein person som lyg når det tener meg, så undergrev det tillitsrelasjonen. Derfor bør ein ikkje lyge.

– Ein ting er at det er nedlatande å lyge, at løgn skader relasjonen mellom den som lyg og den det blir loge for. Noko anna er kva løgna gjer med relasjonen mellom den det blir loge for, og røynda? Folk blir desorienterte?

– Ja, og dette er fascinerande med den sittande amerikanske presidenten og regjeringa hans. Alle amerikanske presidentar har loge. Til og med Jimmy Carter, som gjekk til val på at han alltid sa sanninga, laug. Det er ikkje til å kome vekk ifrå. Per Borten sa på talarstolen i Stortinget at ein statsminister både har rett og plikt til å lyge. Og det er faktisk ikkje heilt gale. For av og til veg ansvaret og konsekvensetikken tyngre enn plikta til å tale sant.

– Men ein har normale politikarar, og så har ein Trump. Normale politikarar fortel spesifikt retta løgner, medan Trump lyg om alt. Han lyg totalitært i eit liberalt demokrati. Det er veldig uvanleg. Eg trur ikkje ein kan seie at Putin er meir sannferdig enn Trump, men han er ikkje like hyperaktiv i sosiale medium.

– Nei, og Putin er meir sjangertru. Han speler rolla som skurkete russisk leiar heilt etter notane, medan Trumps notoriske løgn kjennest malplassert. Men korleis blir vi disponerte for å lyge? Kven av oss blir livsløgnarar?

– Dei færraste! Og dette er morosamt. For ein les stadig om studiar som finn at folk lyg heile tida, men desse studiane gir eit villeiande bilete. Det er eit lite mindretal som lyg. Dei aller fleste lyg minimalt. Så kan du stole på folk? Ja. Bør du stole på folk? Ja, fordi dei fleste er ærlege. Løgnboka mi endar altså i ein skikkeleg optimistisk tone.