TikTok-taktikken

Romania står i den mest dramatiske politiske situasjonen i landets historie sidan den kommunistiske diktatoren Nicolae Ceaucescu blei avretta i 1989. Årets val har dessutan tentaklar inn i verdas mest betente konfliktar. Ida Lødemel Tvedt rapporterer frå Bucuresti.

Det har vore snakk om anti-Trump-effekten dei siste vekene, etter valsigrar for sentrum–venstre i Australia og Canada. Der har trumpske strategiar straffa seg, og mange såg for seg at noko liknande kunne skje i Romania, då dei gjekk til urnene att denne veka, etter at det opphavlege valet deira i november blei annullert. Slik gjekk det ikkje.

George Simion vann første runde med forbløffande høge tal, etter eksplisitt å ha sagt at rørsla hans var det rumenske svaret på Maga. Han poserte i «Make Romania Great Again»-kaps og drog til Washington for å la seg avbilde med Trumps næraste sirkel. Simion sa at partiet hans, AUR, var «på perfekt ideologisk linje med Maga». Trump-folk svarte med å engasjere seg i kampanjen hans. Det skada heller ikkje at Simion briljerte i sosiale medium; TikTok-videoane hans har over 30 millionar likes.

Simion vann innanlands, via utlandet. Det er der han har drive mykje av valkampen; ikkje ved å snakke til rumenarar i Romania om Romania, men ved å fri særleg til den enorme rumenske diasporaen, som han har fått med seg nesten overalt. Svært få rumenarar i utlandet røysta på han som no ligg på andreplass i valet: Nicușor Dan, borgarmeister i București, lokalt kjend som ein stor matematikar med doktorgrad frå Sorbonne. No skal det mykje til for Dan å hindre at Simion blir Romanias neste president. Og om han vinn, har Simion lova å gi ein sentral posisjon til den kansellerte Călin Georgescu, kan hende som statsminister.
 

Valet i haust blei annullert då Georgescu brått og overraskande låg an til å vinne. Jordsmonnseksperten Georgescu hadde gått frå å vere relativt ukjend til brått å skyte i vêret på meiningsmålingane, plutseleg allstadnærverande i sosiale medium. Han blei skulda for ulovleg bruk av russiskfinansierte TikTok-robotar.

J.D. Vance brukte kanselleringa som døme då han i München tora mot det han meinte var den største trusselen i Europa: ein indre tendens til å forby det ein ikkje likar. Inni all propagandaen hadde han kanskje eit poeng. Sponsa TikTok-kampanjar er del av den nye politiske røynda, og sjølv om folk bruker dei på ulovleg vis, kan det straffe seg å handheve slike lover på måtar som kan verke politisk og ikkje prinsipielt motiverte.

Legitim eller ikkje: Annulleringa var ei gåvepakke ikkje berre til Putin, men òg til den amerikanske Maga-rørsla. For kanselleringa såg ut til å stadfeste påstanden deira om at det vestlege liberale demokratiet er hyklersk. Brussel går i harnisk når provestlege kandidatar blir saboterte i Georgia, men blir stille når Romania tek i bruk meir eller mindre udemokratiske middel for å sikre at demokratiske kandidatar vinn.

Det er uhorveleg vanskeleg å vite kven av valekspertane ein skal stole på i spørsmålet om Georgescus skuld, men uansett løfter situasjonen fram att debatten om demokratiets paradoks, ein debatt ein kan tenke seg vil bli viktig i åra som kjem. For kvar går eigentleg grensa for kor militant demokratisk ein vil vere?

 
Gabriel, ein ung mann eg prata med i byen, kjende fleire sigøynarar som i første omgang hadde røysta på Georgescu, men som angra då han sa at Romanias protyske diktator under andre verdskrigen, Ion Antonescu, var ein helt. «Han var vår Hitler», sa Gabriel. «Vi hadde vårt eige holocaust her, særleg retta mot sigøynarar. At ein populær presidentkandidat kan hylle Antonescu no, det er ikkje til å halde ut.»

Romania er det viktigaste landet i verda, sa Georgescu til Tucker Carlson i eit videointervju under tittelen: «Den bannlyste opposisjonsleiaren Călin Georgescu: Antony Blinken og Emmanuel Macron drep det rumenske demokratiet». Carlson sa at Georgescu var ein av verdas klokaste og modigaste politikarar, og at det var Biden-administrasjonen som fekk han kansellert og arrestert som russisk agent.

I intervjuet siterer Georgescu Roosevelt – «The only thing we have to fear is fear itself» – og Martin Luther King – «I have a dream». Han teiknar eit bilde av seg sjølv som eit rumensk svar på den amerikanske draumen, trua av eit teknokratisk og krigshissande Brussel. Han seier det er frå Romania EU kjem til å starte tredje verdskrig, med eit åtak på Russland. «Romania er nøkkelen», seier han, «anten til å opne døra til krig eller til å lukke henne».

«USA er vår einaste allierte», seier Georgescu, og USA gjer derfor lurt i å sjå på Romania som ein essensiell partnar, ikkje som ei brikke i spelet. «Heller oss enn Brussel. Vi er kristne, vi trur på landet vårt, familien og Gud. Difor er vi skjebnebestemte til å vinne på sikt. Trump er den einaste som kan løyse situasjonen i Europa. Han er ikkje berre ein leiar i USA, men i verda. Saman må vi nedkjempe globalistane globalt.»

I motsetnad til Georgescu vil Simion halde landet i både Nato og EU, men då i eit EU som ikkje blandar seg inn i kulturen, forsvaret eller suvereniteten til landa, men held seg til økonomi. Sjølv er Simion bannlyst frå Ukraina og Moldova fordi han tidlegare har gått inn for at Romania bør annektere delar av desse landa. Men sjølv om han ber til Gud om at Trump skal bringe fred til Ukraina, er han ikkje villig til å knyte seg eksplisitt til Putin. Dette er det einaste punktet som skurrar i Trump-imaget hans; han har alltid sagt at han ser på Russland som ein trussel mot det rumenske.

 
Blant liberale byfolk i hovudstaden blir både Georgescu og Simion skildra som vulgære russiske marionettar som berre lèt som om dei er ihuga Maga-tilhengarar. Så godt som alle eg snakka med i Bucuresti i veka fram mot valet, skulle røyste på Nicușor Dan. Dei sa det ikkje med begeistring, men med resignasjon: Dei elska ikkje Dan, dei hata berre alternativa.

Eg vart litt kvalm av forakta byfolka uttrykte for det dei meinte var Simions kjerneveljarar: dumme bondeknølar som ikkje visste betre. Slik skyt ein seg sjølv i foten, tenkte eg, og vart meir og meir overtydd om at det låg an til ein rumensk Maga-siger.

Det mest slåande med resultata frå første valrunde var at ingen representantar for det beståande fekk nemneverdig med røyster. Éin ting er rumenarar samde om: Etablissementet er pill rote. Det dei er usamde om, er om dei vil røyste fram ein uavhengig kandidat som er svært vennleg overfor Vesten, eller ein ultranasjonalist. I denne usemja stod dei to sidene i kvar si verd.

Eg snakka lenge med Claudia, som selde bruktklede og brosjer i ein passasje nær utelivsgata Strada Victoriei. Ho avskydde Simion, kalla han nazist og kommunist om kvarandre. Det gav meining for meg at dei to merkelappane ikkje nødvendigvis var eit motsetningspar i eit land som dette, men to sider av same traume. Ho skulle røyste på Dan, men ho mistenkte at mange av vennene hennar berre sa at det var planen, men at når dei stod for seg sjølve bak forhenget, så gjekk dei likevel for Simion.

Ho sa at Dan ikkje eigentleg er presidentmateriale. Han er ingen karismatikar, men han er i det minste smart og mindre korrupt enn alternativa. Ho kunne ikkje fatte at så mange utvandra rumenarar røysta på Simion; her hadde dei reist ut for å få eit betre liv i andre land, og så kom dei heim og naut å pisse i eige reir. Ho nekta å akseptere at vulgariteten til Simion var «folkeleg», eller at det var elitistisk å vemmast når han spøkte om å valdta politiske motstandarar.

Då urnene opna måndag denne veka, gjekk eg til eit vallokale eit steinkast frå balkongen der Nicolae Ceaușescu heldt sin siste tale. Presidentpalasset er ein glorete mastodont, ofte sagt å vere verdas nest største, eller i alle fall tyngste, bygning. På YouTube kan ein sjå Ceaușescu stå på balkongen og snakke til folket. Ein ser det gradvis gå opp for han at han har mista taket på dei. Røysta til kona bryt stadig inn i bakgrunnen; ho seier han berre må halde fram med å snakke. Mange klappar, men det rumlar ein storm av misnøye i bakgrunnen. Kort tid etter blei han stilt for retten. Ein kan følgje prosessen på YouTube, og høyre han og Elena bli førte ut av rettslokalet og skotne.

 
Ved valurnene møtte eg Sorin, ein ingeniør seint i 70-åra som nøye og lågmælt fortalde meg heile forteljinga om korleis han og kona etter mange forsøk hadde klart å flykte frå det kommunistiske diktaturet til Ceaușescu.

Det heile byrja ein kveld tidleg i Ceaușescus regime, då Sorin, som var bilmekanikar, vart beden om å kome ut av byen for å hjelpe ein lastebil som stod fast i ei grøft. Han drog ut i mørkeret. Etter mykje strev fekk han bilen i gang, ved hjelp av provisoriske løysingar – noko med lause kjeder frå ein nærliggande landsby. Han fekk i alle fall omsider lastebilen inn til byen den natta.

Sorin insisterte på at han ikkje visste kvifor, men noko ved operasjonen hadde vekt mistanke. I løpet av dei neste åra forstod han gradvis at han var under overvaking. Ein gong han og ei stor gruppe venner var ved Svartehavet og ville ta ein organisert tur til Bulgaria, var det berre han som vart nekta. Og i hæren fekk han inntrykk av at ein kamerat hadde fått i oppgåve å spørje han ut om kva som hadde skjedd den natta med lastebilen. Sorin gjekk spørjande til styresmaktene, og dei såg tilbake på han medan dei bladde i ei tjukk mappe med namnet hans på.

Etter nokre år losna det litt, og han og kona fekk løyve til å dra ein svipptur til Budapest. Då dei kom tilbake, spurde vaktene korleis dei hadde likt seg der. «Den fella gjekk eg ikkje i», sa Sorin. «Eg sa: borte bra, men heime best.»

Men han og kona fortsette å teste grensene, bokstavleg tala. Dei drog til grenseposten og sa dei så gjerne berre ville sjå Wien, fordi det var ein så historisk by. Vakta sa nei, men gav dei òg, meinte Sorin, eit hint. Den unge offiseren hadde opna passet hans og peika på sida der det stod kva land kvar enkelt var tillaten å reise til, og sa: «Hadde du hatt eit stempel her, i slikt blekk, så hadde eg sleppt deg gjennom.»

 
Frå då av brukte Sorin to år på å forfalske passet sitt. Han måtte ha prøvd tusen kjemikal, sa han, før han fann det som såg rett ut. Dei første hadde sett for rustraude ut, samanlikna med den særeigne blekkfargen på stempelet i passet. Han spurde ein kjemikar på jobb korleis ho ville gått fram om ho ville fjerne blekk frå eit dokument. Han lurte fordi han hadde sølt blekk på nokre gamle brev han hadde etter bestefaren. Kjemikaren såg bestyrta på han. «Det der er slikt spionar driv med», sa ho.

Til slutt var han nøgd. Han hadde laga eit stempel som sa at han fekk lov til å krysse fritt til Ungarn. Ein vinterdag i 1988, klokka åtte om kvelden, køyrde han og kona til grensa. Ein offiser såg på passet og lét dei passere. På andre sida var det som om vegen vart til fløyel og bilen flaug heile vegen til Wien.

I tiåret som følgde, budde dei i mange europeiske land før Sorin fekk jobb som ingeniør i Mitsubishi og dei flytta til California. Der har han budd sidan slutten av 1990-talet. No var han heime på besøk, noko som gav han høve til å røyste på valdagen, i vallokala på skulen der bror hans ein gong hadde fått plass, etter at han vart kasta ut frå ein annan skule fordi faren deira var stempla som folkefiende. Dei voks opp i ei bygd der faren var den einaste som kunne lese og skrive. Far var ingen stor aktivist, sa Sorin, men han hjelpte folk å skrive opprop mot regjeringa. Han var ikkje eit politisk vesen; han var ein intellektuell. Og totalitære regime tek alltid dei smarte folka først.

Eg spurde korleis han forstod det rumenske valet, han som kjende begge landa så godt. Kva tenkte han om denne nye alliansen mellom rumenske ytre høgre og trumpismen?

– Eg trur det er bullshit. Propaganda. Dei er finansierte av Russland.

– Så du trur den performative venskapen mellom til dømes Simion og Vance, Georgescu og Tucker Carlson er ein fasade?

– Utan tvil. Dette handlar ikkje om USA. Det handlar om Russland.

– Mange føler at Simion og Georgescu representerer folket mot ein urban og verdsfjern elite?

– Ja, dei trur det fordi regjeringa her er totalt inkompetent. Dette er eit kleptokrati. Det er ikkje rart folk blir forførte av Simions putineske positur. Sjå på Trump. Han har gått konkurs seks gonger i livet, og kvar gong vart han redda av russiske pengar. Russland rekrutterer alltid på denne måten. Dei leiter etter folk utan moralske skruplar og belar til dei over tid. Folk har slutta å snakke om det, men eg trur framleis at Trump har blitt lova ein formue frå Russland. Eg trur det er denne hemmelege handelen som vil bli hans livs største deal. Men altså, Trump er min president. Eg stemte på han.

– Likar du han?

– Nei. Men han var betre enn alternativet. Harris var ekstremt langt til venstre.

– Vil du røyste på han igjen?

– Kanskje. Det kjem an på motkandidaten. Eg er korkje på høgre- eller venstresida, kanskje eit hakk til høgre for midten. Men eg voks opp omringa av propaganda og er ikkje mottakeleg for det. Eg har fått nok av slagord. Eg vil ha ansvarleg styring. Eg er ikkje svak for personlegdomskultar. Å vekse opp her, i kjølvatnet av andre verdskrigen, vaksinerer ein mot slikt. Det burde det i alle fall gjere.

– Kva bør Romanias forhold til Ukraina vere?

– Eg synest vi bør hjelpe dei. For alle si skuld. Det russiske regimet er ein kreftsvulst, og han spreier seg overalt.

 
Morgonen etter første valrunde overhøyrde eg ei klynge menn som snakka begeistra om politikk. Eg forstod ikkje kva dei sa, men eg forstod at dei var gira, for eg plukka opp engelske slagord her og der. «Make America great again», sa den eine. «Maga!», sa den andre. Dei flirte og hoia, og eg kjende att den heilt spesielle atmosfæren av liksom-grenseoverskridande ironi som kjenneteiknar miljø som nyleg har omfamna trumpismen.

Eg lurte på kvifor desse mannfolka ikkje bytte ut «America» med «Romania». Men sånn var det kanskje no, i denne nye, hypervisuelle politiske røynda der politikarar snakka meir og meir som KI-genererte hallusinasjonar, uavhengig av kva slags finansielle musklar dei hadde i ryggen. Det eine landet var ein metafor for det andre. Den eine gamle tida ein fordreiande tivolispegel for den nye som skulle kome.

Georgescu visste kva han dreiv med då han hylla landets eigne nazistar som heltar. Han fridde ikkje med det til ein slumrande nazisme der ute i folkesjela, men til ein lengsel etter reinsande overskriding av tabu, mot elitane og deira monopol på sanning. Eg såg meg rundt i gatene og tenkte: Romania er som ein slik fransk, reaksjonær intellektuell som er så stolt over sitt eige oppgjer med ei kommunistisk fortid at han overkorrigerer og liksom på kødd blir heilt sieg heil i posituren.