REFORMASJONEN

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Som vi veit, er det 500 år sidan den alt anna enn fredsæle Martin Luther slo opp tesane som igjen leidde til reformasjonen og religionskrigane: «indirekte og i strid med sine intensjoner bidro han til fremveksten av toleranse, pluralisme, liberalisme og det moderne økonomiske samfunnet», skriv professor Heinz Schilling i den mykje rosa biografien Rebell i en brytningstid. Så lat oss sjå nærare på kva denne reformasjonen førte til i Noreg og meir konkret i heimfjorden min, Hjørundfjorden på Vestlandet. Dette er ein artikkel om statsvald, beinhard statsvald.

Disiplin

I år er det òg 100 år sidan den fremste lutheranaren eg har kjent, vart konfirmert og kunne byrja å spara opp til lærarskulen i Volda, nemleg morfar min, Johan Hustadnes, som voks opp på den altfor vesle garden Hustadneset, ein odde som stikk ut i fjorden. Bestefar var lærar i 49 år. Når eg var på vitjing, rodde vi ofte bort på Hustadneset for å trekkje garn. Så fortalde han om halshoggingane som fann stad der. Dei skal eg koma attende til.

Bestefar hadde ein sjølvdisiplin av ei anna verd og såg på Luther, kanskje med unnatak for Jesus, som det største mennesket i verdssoga. I tillegg til å vera lærer var han i mange år ulønt leiar for skulestyret, eller skulesjef, i gamle Hjørundfjord kommune, og eg har han mistenkt for å ha fått hengt opp Luther-bileta som hang over utgangspartia på skulane. Kvar gang vi born gjekk ut av barneskulen, kika Luther tungt ned på oss.

For morfar handla Luther om to ting: samfunnsdisiplin og lojalitet til nasjonalstaten. Han var sjølvsagt mot at Noreg skulle gå inn i EF, som han meinte var en pavestyrt konspirasjon. Han tolte dessutan ikkje latskap eller unnasluntring. Difor var også morfar eit frykta menneske i fjorden. Det året eg vart konfirmert, var også den hausten eg fekk byrja å trena med A-laget i bygda. Det tydde også at eg kunne gå på fotballfest. Utpå kvelden på ein fest kom ein av veteranane bort til meg, han var full og ville fortelja ei soge om Luther og morfar. Då han var ti år, hevda han, vart han høyrd av morfar i Luthers vesle katekisme. Ole, som vi kan kalla han, hadde ikkje øvd, og morfar gav han difor eit rapp over fingrane med linjalen. Ole storma ut av skulen og heim til mor si. Ho trøysta han og sa at «eg har også vore elev av Hustadnes. Eg veit korleis han er. Set deg på trappa og et rosiner. Du skal sleppa å fara attende til skulen.» Medan Ole sat på trappa, såg han ein mann koma syklande opp brauta. Det var morfar. Då han kom fram, berre lyfta han Ole opp på bagasjebrettet og tok av garde tilbake til skulen. «Det verste av alt», sa Ole til meg medan tårene rann nedover kinna, «var at mor ikkje tora å seia eitt ord til han.» Ole lærte seg Luthers katekisme.

Utukt og vald

Så kva var det Luther førte til? Han sytte for at hjørundfjordingane særmerkt og nordmenn ålment slutta med utukt og vald, og det kan vi takka dei danske kongane for. Men det ser få ut til å hugsa. Dei skandinaviske samfunna, kanskje med unnatak av Sverige, er framleis prega av relativt lite kriminalitet og låg valdsutøving i det offentlege romet. Den tradisjonelle kulturradikale forklaringa på dette har alle under 60 lært i skulen. Vi er snille av di vi har så høgt skattenivå at vi kan gje alle det dei treng gjennom velferdsstaten, og så har vi verdas kortaste fengselsstraffer. Dessutan er vi, i motsetnad til dei valdelege amerikanarane, så siviliserte at vi ikkje har dødsstraff.

Den mest kjende valdsforskaren i Noreg er kriminologen og pedagogen Ragnhild Bjørnebekk ved Politihøgskolen i Oslo. Då drapstala for 2012 igjen synte ein nedgang i Noreg, sa ho dette til NRK: «Dei siste åra har det vore ein nedgang i drap i nære relasjonar og ein generell nedgang i talet på drap (...) Me har også hatt ei velferdsutvikling, og me veit at når det skjer, så fjernar me dei risikofaktorane som ligg på eit samfunnsnivå.» Og til Dagbladet sa ho: «Vi vet at når det er store forskjeller i samfunnet på for eksempel fattig og rik, likestilling og legitimitet i befolkningen, er det mer vold. I Norge er disse risikofaktorene for voldsutøvelse nærmest helt fjernet.»

99 av 100 skandinaviske kriminologar vil seia seg samd med Bjørnebekk. Uynskte handlingar fjernar vi gjennom å skape gode velferdssamfunn, ikkje gjennom straff. Eller som Nils Christie sa i eit intervju med Minerva kort tid før han døydde, då han fekk spørsmålet om straff er disiplinerande: «Det er nødvendig med politi og avstraffelse av uønskede handlinger slik samfunnet i dag er organisert, men noen særlig virkning har det ikke.»

Valdelege danskekongar

Men det finst alternative syn på om straff verkar eller ikkje, og funn som tyder på at velferdssamfunn har lite med låg vald å gjera. Sosiologen og historikaren Ferdinand Næshagen var gjennom mange år kollega av Bjørnebekk ved politihøgskulen, og mykje av det som kjem fram i denne artikkelen, er bygt på arbeida hans om vald, ideologi og statsmakt. Næshagen har sett på drapstala for Noreg helt sidan 1500. Funna hans tyder på at statleg valdsutøving og sterk indoktrinering kan disiplinera den mest hardbarka. Om det finst heltar i Nærshagens forteljing, må det, som i sogene til morfar om Hustadneset, vera dei valdelege danskekongane, som endra den norske mentaliteten sterkt.

Før reformasjonen i 1537 var den norske rettspleia eit stykke på veg demokratisk og bygd på ein felles straffelov, Magnus Lagabøtes landslov av 1276. Meinte du deg som borgar utsett for noko ulovleg, kunne du gå til dei såkalla bygdetinga og leggja saka di fram. Problemet var berre at svartedauden og dei påfylgjande pestane fram til byrjinga av 1500-talet hadde gjort sentralmakta i Noreg svak og nær ikkje-eksisterande. Truleg kom folketalet ned mot 200.000 før det igjen byrja å veksa, og eit så lite folk som budde spreitt, kunne ikkje støtta opp om eit effektivt statleg valdsmonopol. Dimed galdt retten til den sterkaste. Sa bygdetinget at du hadde vorte utsett for noko ulovleg, og til dømes ein granne måtte betala deg bot, måtte du sjølv i mange tilfelle setja straffa ut i livet eller krevja inn bota. Dette var ei oppskrift på vald; både drap og vald eskalerte i eit slikt samfunn, og du kunne dessutan betala deg ut av drap.

Men nett dette at Noreg hadde vorte så veikt, gjorde danskekongen i stand til å gjennomføra reformasjonen og kuppet mot Noreg i 1536–1537, eit kupp som var særs upopulært i Noreg. I motsetnad til i både Sverige og Danmark fanst det ingen grupperingar eller agitatorar for ein luthersk reformasjon i Noreg. Nordmenn var katolikkar tvers gjennom, og den katolske kyrkja, som åtte 40 prosent av alt land, var relativt populær sidan ho tilbaud både eldreomsorg, skular og ein stad å sende falne kvinner. Alt dette forsvann over natta i 1537. Kongen tok alt landet og inntektene som kom frå jorda, og fjerna alle velferdstilboda. Så byrja indoktrineringa.

Misjonering

I 1539 sende kongen 100 saksiske gruvearbeidarar til Vest-Telemark for å nytta dei rike mineralårene, men òg av di dei skulle spreia protestantismen. Kongen gav vidare melding om at han kom til å kverrsetja fem gardar for gruvedrift, og arbeidarane vart spreidde på gardar i distriktet. Bøndene i dei to bygdene gruvene skulle liggje i, fekk òg ordre om å halda marknad for tyskarane kvar laurdag, noko dei lokale gardbrukarane var heilt uviljuge til, sidan laurdagen var den dagen dei drakk til ære for Maria møy. Det kom snøgt til store konfliktar, og bøndene gjekk saman, væpna seg og truga med å drepa tyskarane. Det hende ikkje, men eit stort væpna fylgje jaga gruvearbeidarane til Skien, der det kom til tingingar med futen. Bøndene kravde at det berre skulle vera 12 tyskarar att for å driva gruvene, og at desse skulle vera uvæpna.

Då kongen fekk melding om krava, gav han ordre om å senda inn soldatar, som vart lokka inn i ei felle av bøndene under eit slag. Etter slaget fekk bøndene melding om at dei skulle få fritt leide og tingingar mot å leggja ned våpena. Samtalane skulle gå føre seg på Hjartdal prestegard. Då bøndene kom fram til prestegarden, vart alle leiarane hogde rett ned og drepne. Så vart éi rad plukka ut for rettssaker, slik at alle i området fekk sett rettargangen og dei påfylgjande halshoggingane. Resten av bøndene fekk bøter og måtte skriva under ei lojalitetsfråsegn til kongen der dei lovde å vera fredelege og lydige «under Fortabelse af deres Ære, Formue, Liv og OdelsRet». Det kom ikkje fleire opprør mot legitimiteten til kongen i Telemark.

Kongen var rett nok taktisk lur. Han lét nordmenn halda på det gamle lovverket, og bøndene fekk halda fram med å døma på bygdetinga. Dimed skapte han legitimitet for det statlege valdsmonopolet. Men straffene vart likevel snøgt mykje hardare, og skjerpinga var det prestane som stod i spissen for. For dei protestantiske prestane, som vart utdana i København for å vere kongens påverknadsagentar, var hard straff mykje meir av ei norm enn for dei katolske, som heller ville krevja inn avlat og eigedomar til kyrkja. Eitt felt som var klart hardare straffa, var utukt og det som vart definert som blodskam. Ja, både den katolske og protestantiske læra sa at det var forbod med seksuell omgang i sju ledd, men det tydde etter Magnus Lagabøtes lov at ein ikkje hadde lov til å ha sex med syskenborn eller tremenningar. Dei katolske prestane var ikkje så ivrige på drakoniske straffar for dette. Det var derimot dei protestantiske som påverka domsmennene i bygdetinga.

Ekstremt straffnivå

Då eg for nokre år sida skreiv ei lokalhistorisk bok om heimebygda mi, gjekk eg gjennom kjeldene for straffesaker. Eg visste på basis av morfars forteljing frå Hustadneset at eg der ville finna mykje blod og drama. Det er vanskeleg å skildra straffenivået som anna enn ekstremt, særleg på det seksuelle området. Fjorden hadde ved inngangen til 1600-talet truleg berre rundt 500 innbyggjarar, men i det hundreåret var det likevel ei rekkje dødsdomar, særleg for det som vart definert som incest. Sidan dei fleste døydde i relativt ung alder, ofte før dei var 50 år, var ein normal veg for en ung mann til gard å gifta seg med ei enkje. Enkjene hadde gjerne døtrer på alder med den nye ektemannen, som vart plukka ut nett av di han var ung og sterk og dimed kunne arbeide hardt. Av og til kom det til seksuelle relasjonar mellom ei dotter og mors nye mann. Domane var konsekvent halshogging. Hovuda vart kvar gong sett på stake på Hustadneset; morfar viste meg nett kvar dei stod, men utelét sjølvsagt den seksuelle biten.

Berre i eitt tilfelle som eg kunne finna, enda ikkje blodskam med dødsdom. Ein gut på 17 år hadde på 1620-talet samleie med ei kvinne på 23, dei vart tekne i ein vegkant. Dei var tremenningar. Kvinna vart halshogd, men guten fekk høve til å betala ei stor bot, truleg finansiert av far hans etter pantsetjing av garden. Verka så regimet? Ja, det ser slik ut; både hjørundfjordingane og nordmennene vart lovlydige protestantar. Den siste dødsdommen i Hjørundfjorden kom i 1731. Ein bonde levde i eit barnelaust ekteskap og ville ha arvingar. Han tok ei tenestetaus til elskarinne, og saman med henne la han planar om å drepa kona i noko som skulle sjå ut som ei ulukke. Det fekk dei til, men tenestejenta heldt ikkje munn. Ho vart send på straffarbeid til Lofoten. Hovudet hans vart plassert på den vanlege fjordpålen, og legenda vil ha det til at håret og skjegget til bonden held fram med å veksa den tida hovudet stod der.

Etter 1731 har det ikkje vore drap i Hjørundfjorden, og det kunne gå tiår mellom kvar rettssak.

Og det er nett dette Ferdinand Næshagen finn i eit store arbeid frå 2005 som vart publisert i Historisk Tidsskrift: På 1500-talet låg talet på drap per 100.000 innbyggjarar i Noreg på omtrent 15. I dei siste 250 åra har det same høvetalet lege nokså jamt på 0,1, 0,5 og opp til 1–1,5 per 100.000. Botnnivået på vald vart nådd om lag i 1790, for så å liggje nokså flatt til langt etter andre verdskrigen. Då eg intervjua Næshagen om arbeidet hans, sa han at dei i samtida på 1800-talet ikkje var i tvil om kva som var orsaka til nedgangen: det «var en effekt av innføringen av konsekvent bruk av dødsstraff. Drap ble i tidligere tider ofte gjerne ordnet opp i gjennom erstatning til slekten til dødsofferet og bot til kongen. Konsekvensane var med andre ord ikke så store.»

Knapt eit drap

Ja, så effektivt synte strafferegimet seg å vera i å disiplinera folk og endra mentalitet at det på 1700- og 1800-talet i fleire år knapt var drap i heile Noreg, og så seint som i 1953 var det berre eitt drap her i landet. Men Næshagen gjorde eit anna sentralt funn i arbeidet sitt: at valdskriminaliteten truleg har teke eit stort steg oppover att i Noreg, særleg frå 1970-talet, då strafferegimet vart liberalisert. Delar av oppgangen kan forklarast med innvandring frå den tredje verda, men ikkje på langt nær det heile. For, syner Næshagen, bak dei låge drapstala i moderne samfunn løyner det seg betre infrastruktur, betre beredskap og medisinske framsteg. Vart ein mann knivstukken på ein bygdefest for 50 år sidan, var det stor risiko for at han døydde. I dag vert langt fleire menneske berga etter valdsskadar enn før. Ein knivstukken mann på bygda vert frakta med helikopter til eit sentralsjukehus med akutteam. Denne tendensen gjer seg truleg gjeldande i alle vestlege land. I USA enda 5,6 prosent av det som vert definert som grov lekamskrenking (violent assaults) med dødsfall i 1960. I 1999 var det same talet 1,67 prosent. Landa i Norden har stabilt låge drapstal, men stabile drapstal løyner altså ein sterk auke i utøvinga av vald dei siste 50 åra. Ein kan då spørja seg om straffene er vortne for milde og ikkje verkar avskrekkande nok. Eller som den gode lutheranar, Max Weber, seier det: «Retten eksisterer når det er truleg at ein orden vert halden oppe av ein utpeikt stab av menneske som vil nytta fysisk eller psykisk tvang med det mål å oppnå samsvar med ordenen.»

Det vi kan fastslå nokså sikkert, med bakgrunn i Næshagens historiske tal, er at straff, så lenge ho vert oppfatta som legitim, i motsetning til det moderne kriminologar seier, ser ut til å verka. Bestefar min elska Luther. Difor måtte han òg elska danskekongane som gav han reformasjonen. Men no lærer ikkje borna i Hjørundfjorden lenger Luthers vesle katekisme. Eit slikt forfall hadde han aldri tolerert. Ikkje Luther heller. Men frå Noreg skal de danskar ha takk.

Artikkelen om reformasjonen i Noreg og Hjørundfjorden vart skriven etter oppmoding frå redaksjonen
i danske Weekendavisen.