Forteljingar om frykt – russisk kvardagsliv i skuggen av krigen
Poesi bak murane
Russiske lyrikarar skriv og les dikt, også i krigstid.
Poesislam – ei tevling der deltakarane framfører ei blanding av dikt og standup, før tilfeldig utvalde publikummarar gir poeng – har vore populært i Russland.
Det som blir vektlagt, er kor underhaldande framføringa er, særleg sidan tevlinga gjerne finn stad på barar eller torg. At slampoetane snakkar høgt og tydeleg og fengande, er avgjerande.
Det som ikkje blir tatt godt imot, er sensur. Slampoesi har alltid handla om aktualitet, fridom og det å uttrykke seg skarpt – korleis skal ein elles fenge eit publikum som for det meste ikkje les dikt? Sånn sett er det ikkje overraskande at russisk slampoesi har fått lide dei siste par åra.
Vil ein skrive og særleg framføre dikt som handlar om aktuelle tema no, må ein vere svært varsam – slik ein alltid må vere når ein ytrar seg offentleg. Konsekvensane av å blåse i tryggleikstiltaka er mildt sagt klare: Sidan 2022 har ei rekke lyrikarar blitt lagde til på Russlands stadig lengre liste over politiske fangar.
Ta Aleksandr Byvsjev, til dømes, ein lærar i byen Orel. I fjor fekk han sju år i straffekoloni for å ha «vanæra hæren» og for å ha oppmoda til terrorisme. Sidan 2014 har Byvsjev skrive antikrigsdikt, og i 2015 blei han straffa for det: Han blei dømd til samfunnsteneste. Han heldt fram med å skrive dikt som støtta Ukraina, og fekk fleire bøter, før han i 2024 blei fengsla, delvis fordi eit av dikta hans var retta mot russiske offiserar; han håpa å finne ein «russisk Stauffenberg» – med referanse til ein av oppviglarane som forsøkte å drepe Hitler – blant dei. Styresmaktene tolka dette som ei oppmoding til å drepe Putin.
Ei endå meir opprivande sak dreiar seg om lyrikaren Artjom Kamardin. Han blei ikkje berre dømd til sju år i straffekoloni. Han blei òg utsett for tortur med ein vektmanual under avhøyr. Kamardin og ein venn, Jegor Sjtovba, som fekk fem og eit halvt år i straffekoloni, deltok i dei såkalla Majakovskij-opplesingane hausten 2022.
Majakovskij-opplesingane er ein tradisjon: Folk samlast ved Vladimir Majakovskij-statuen i Moskva for å framføre poesi, og det har dei gjort sidan dissidentane si tid (1960-talet) i Sovjet. Og denne hausten hadde mange dikt motstand mot krigen og mobiliseringa som motiv.
Kamardin las til dømes desse strofene:
Drep meg, du frivillige!
Presidenten din vil bli svært nøgd.
Riv meg i filler!
Trakk meg ned i gjørma!
Knoppane til den russiske våren har sprunge ut.
Ikkje nøl! Drep meg, ditt svin!
Du har veldig lyst...
Mens du kjempa for Donbass,
låg eg med døtrene dine.
Eg selde dop til treåringen din.
Diktet var utilgiveleg. Kamardin blei arrestert, slått, valdtatt, tvinga til å be om orsaking mens han blei filma, tiltalt for ei rekke lovbrot og til slutt dømd til langvarig straff.
Det er ikkje overraskande at lyrikarar som nektar å sensurere seg sjølve, og seier kva dei meiner om det som skjer i samfunnet, eller berre tar opp ei aktuell sak, no må trø særs varleg. I tillegg har den rådande kulturen påverka slampoesien.
Hovudarrangøren av russisk poesislam er den kjende poeten Andrej Rodionov, som held til i Moskva. Det er han som leier den største slamturneringa i landet, der vinnarane frå dei ulike regionane møtest. Vinnaren får ein tur til Paris. Personleg er eg glad for at det kulturelle bandet mellom Russland og Europa ikkje har slitna etter at krigen braut ut, og at det franske konsulatet framleis hjelper slampoetar med visum. Men Rodionov møter stadig nye hindringar: Færre og færre scener i Moskva gir plass til poesislam, og det har blitt strengt forbode å filme slampoetane i aksjon, fordi det vil sette dei i fare.
Dei siste par åra har eg ofte lurt på korleis Rodionov og vennene hans har klart å halde gløden av fridomskjensle og underhaldning oppe i slammiljøet, særleg slik stoda er i dag. Men utanfor dei store byane er det verre. No må poesislamdeltakarane ofte fylle ut skjema med mange sider.
Dei måtte òg gi samtykke til at personlege opplysningar kunne lagrast og brukast, og skrive kva dikt dei planla å framføre, inn i skjemaet.
Det blir sagt at den nye ordninga er eit resultat av ei hending i fjor, då vinnaren framførte eit politisk dikt som slo sterkt an hos publikum og skapte trøbbel for arrangørane. Som ein konsekvens har heile systemet blitt absurd byråkratisk. Slampoesien skal naturlegvis vere spontan og fri for papirarbeid. Ingen forventar å måtte fylle ut eit skjema før dei skal opptre.
Sjølvsagt fyller dei fleste deltakarane ut skjemaet i all hast – ikkje i protest, men fordi mange slampoetar skriv nye tekstar til kvart arrangement, gjerne få timar før dei skal på scena. Å skulle levere inn dikt på førehand blir meiningslaust. Av den blir det til at mange av dikta som no blir framførte på scena, aldri blir vurderte eller godkjende av nokon.
I førkrigsåra, som var relativt rolege, ville eg kanskje flirt av å sjå at frie slampoetar klarer å overliste lettlurte byråkratar. Men no synest eg ikkje det er morosamt. No til dags klarer eg alvorleg talt ikkje å tenke på anna enn at folk skal vere trygge.
Omsett av Marita Liabø
Aleksandr Saburov er eit psevdonym. Dag og Tid kjenner identiteten hans.
