Forteljingar om frykt – kvardagsliv i skuggen av krigen
Døden er ikkje langt unna
På tre år med krig har gatekunsten gått frå å vere eit friskt pust til å bli ei dødsone.
For 15 år sidan blei eg engasjert i noko som gjekk for seg i Perm, ein by i Ural som då gjekk gjennom ein «kulturell revolusjon». Dei lokale styresmaktene prøvde å gjere byen til ein hovudstad for samtidskunst.
No kjennest det nesten uverkeleg å sjå tilbake på den tida. Verda har endra seg dramatisk, samtidskunst er ikkje lenger i vinden, og Dmitrij Medvedev, som ein gong verka som ein liberal støttespelar for prosjektet, truar jamleg verda med atomapokalypse.
«Vi drøymde om å bygge museum, no greier vi knapt å danne ord», står det skrive på ein vegg i Perm. Orda er måla av ein gatekunstnar som går under namnet FFCHW, og dei dannar ei fullkommen oppsummering av stoda. Den gongen dukka ei rekke galleri og uavhengige kunstnarar opp, og gatekunsten blomstra på veggar og murar rundt om i byen. Av den grunn er kontrasten mellom fortida og notida langt skarpare i Perm enn i mange andre russiske byar.
I dei tre krigsåra som har gått, har det vore ein jamn nedgang i protestgatekunst. I starten av 2022 var han i vekst. Bildesamlingar på nettet viser at antikrigsgatekunsten utgjorde ei folkerørsle. Slagord som «Nei til krig» blei måla på mange bygg i russiske storbyar. Ein del veggar blei ei slagmark for ideologiske trefningar, som når nokon øydela ein Z-sjablong, som markerte støtte til krigen, ved å legge til «Z stinkar».
Sidan den gongen har situasjonen endra seg drastisk. For kvar månad som har gått, har det blitt farlegare å vere kunstaktivist. Styresmaktene har dømt kunstnarar for brot på lovene mot hærverk og mot å «vanære hæren». Kunstnarar har flykta til utlandet eller tagd. Og viss mannen i gata prøver seg med ein tusj eller sprayboks, skjøner han fort at det er farleg.
Enkelte opposisjonelle medium publiserer framleis bilde av antikrigsgraffiti, men omfanget kan ikkje måle seg med det vi såg i 2022. I dag er det ofte snakk om litt skribleri i bortgøymde hjørne, små klistremerke eller andre uttrykk som held ein låg profil. Dei ropar ikkje høgt; stille minner dei andre krigsmotstandarar om at dei ikkje er aleine.
Antikrigsytringar overlever ikkje lenge i byrommet. På 2010-talet vitsa folk om at dei som moka snø, ville gjere det fortare viss ein skreiv «Navalnyj» i snøen. I dag gjeld det same «Nei til krig»-graffiti på bygningsfasadane: Reinhaldarar og vaktmeistrar – og gjerne vanlege folk som støttar krigen – fjernar orda raskare enn dei fjernar banneord.
Det ser òg ut til at politibetjentar og andre offentleg tilsette har lært korleis dei skal passe på og til og med «tolke» gatekunst som dei vil. Eit absurd eksempel er det som hende under ein gatekunstfestival i Jekaterinburg i fjor: På eit gjerde stod det skrive «Ut i skogen» med store bokstavar. Orda viste til eit kart over parkar og turstiar i og rundt byen. Men dei lokale styresmaktene blei indignerte. «Ut i skogen» var nemleg òg namnet på ein frivillig organisasjon som hjelpte russiske krigsmotstandarar å flykte då mobiliseringa tok til i 2022.
Arrangørane av gatekunstfestivalen blei trua med represaliar og tvinga til å be om orsaking, og orda på gjerdet blei måla over.
Kort sagt føler eg at spelerommet folk har til å uttrykke kjensler og motstand gjennom kunst i Russland, nærmast er viska bort. Ein del kunstnarar vel mindre ømtolige tema. (Det kan eg godt skjøne.) Andre har emigrert – som nemnde FFCHW og antikrigsgatekunstnaren Philippenzo, som står bak eit verk basert på ordet izrossilovanie – eit nyord der det russiske ordet for «valdtekt» er sett saman med ordet for «russisk». Det er umogleg å omsette direkte, men det er lada med meining.
Etter mitt syn blei gatekunstverket som best skildrar dagens situasjon, uansett laga lenge før dei katastrofale hendingane dei siste tre åra – og eg var så heldig at eg fekk sjå det bli til.
I Perm finst det ein kjend kunstinstallasjon som folk liker å ta bilde av – eit skilt laga av store raudmåla bokstavar i kryssfiner der det står «Lykka er ikkje langt unna». For mange år sidan laga ein lokal gatekunstnar, Aleksej Ilkajev, nokre bokstavar i same skrifttype, storleik og farge. Ilkajev, som var nær ved å døy i ei bilulukke og sidan gjorde døden og kor sårbare vi er, til eit hovudtema, bad meg bli med og fotografere skiplinga: Ei haustnatt, mens byen sov, bytte han ut nokre av bokstavane.
Morgonen etter publiserte lokale medium bilde av skiltet, der det no stod «Døden er ikkje langt unna».
Dette var på slutten av 2018, litt over eitt år før covid-19-pandemien og over tre år før krigen som framleis rasar, braut ut. Vel, ein sann kunstnar er og blir ein smule visjonær.
Omsett av Marita Liabø
Aleksandr Saburov er eit psevdonym. Dag og Tid kjenner identiteten hans.
