Polske styresmakter har eit høgt utvikla talent for å skyte seg sjølv i foten. For nokre veker sidan underteikna den polske presidenten Andrzej Duda lova som tek sikte på å verna «æra til den polske nasjonen», som det heiter.

Om presidenten trudde denne lova skulle retta opp Polens skadeskotne prestisje, tok han skammeleg feil – det syner ein internasjonal kampanje for skadeavgrensing som har gått føre seg i fleire veker no.

Polen er i dag diplomatisk temmeleg isolert i verda, ja, på grensa til å bli gjort til lått med den regjeringa landet har no.

I desember vart Mateusz Morawiecki utnemnd til statsminister i Warszawa. Oppgåva hans var å plastre omdømet til Polen etter at PiS-regjeringa – «Lov- og rettferdspartiet», styrt av landets sterke mann, Jaroslaw Kaczynski – hadde utsett seg for internasjonal kritikk for den ytterleggåande nasjonalistiske politikken sin, især frå EU.

Morawiecki må ha meint at ei lov om Polen og Endlösung ville utrette eit under: å rette opp Polens internasjonale prestisje.

Denne saka reiser viktige spørsmål om offentleg bruk av historia. Lat oss difor freista å få ei avklaring og gå trinnvis til verks.

Auschwitz ikkje polsk

Lova kriminaliserer all omtale av konsentrasjonsleirane som Nazi-Tyskland sette opp på polsk territorium, anten okkupert eller innlemma i det stortyske riket, som «polske». Det å fremja lovforbod mot ytringar av dette slaget er endå eit teikn på det autoritære sinnelaget som PiS-regjeringa er gjennomsyra av.

Her skyt Polen sporv med kanonar. Alle med elementær kunnskap om historia veit at konsentrasjonsleirane var nazityske. Å seia at Auschwitz, Belzec, Treblinka og andre utslettings- og konsentrasjonsleirar var «polske», er rett og slett usant. Ikkje noko å diskutera. Punktum.

Statsministeren har no modifisert seg. Internasjonal presse siterer Morawiecki slik: «Sjølvsagt vil det ikkje vera straffbart å seia at det var polske overgriparar, slik det var jødiske, russiske og ukrainske, og ikkje berre tyske overgriparar.»

Han er klår på eitt punkt: Korkje holocaustoverlevande, kunstnarar eller forskarar skal kjenna seg bundne av lova. Kva er då poenget, kan ein spørja?

Antisemittisme

Kva dreier denne saka seg om? Dette er ikkje staden å ta opp polsk antisemittisme i heile si breidd, innfløkt som denne soga er. Seks millionar polakkar, av dei over tre millionar jødar, vart drepne av nazistane frå 1939 til 1945. Polakkane levde i eit barbari utan like. Kvar og ein stod i dagleg kamp for å overleva, nazivalden var massiv og vilkårleg.

Me skal heller ikkje gløyma at det er mange døme på polakkar som hjelpte jødane under krigen til stor personleg kostnad – minnestaden Yad Vashem i Jerusalem er full av vitnemål om dei.

Polen kan gje oss eit døme på ein heilt ekstraordinær heltedåd: Witold Pilecki, «mannen som braut seg inn i Auschwitz». Og den katolske offiseren og motstandsmannen Jan Karski (f. 1914) tok seg i forkledning inn i Warszawa-gettoen, på oppdrag frå den polske eksilregjeringa i London, for med eigne auga å sjå kva lidingar nazistane utsette jødane for.

Karski vart torturert av Gestapo, flykta og kom seg via Lisboa til London og Washington for å vekkja verda. Han fekk møta mellom andre Roosevelt, men til lita nytte. Han vart ikkje trudd.

Pogromar og gravrov

Meir komplisert vert det når vi tek for oss individuelle polakkar og tilhøvet dei har til jødane. Jan Gross har i boka Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland (Princeton, 2001) gjeve oss eit grufullt døme på valdeleg jødehat på individnivå i 1941.

I landsbyen Jedbwabne dreiv vanlege polakkar jødiske naboar inn i ein låve og brende dei levande. Folk som freista å flykta ut vindauga, vart skotne. Så fanatiske var polakkane at SS-folk reagerte. Minnesmerket i landsbyen sa etter krigen at det var tyskarane som stod for udåden, men det er usant. Det var vanlege polakkar.

I boka Fear: Antisemitism in Poland after Auschwitz (Princeton 2006) syner Gross at det var pogromar etter krigen også. Boka hans Golden Harvest (2014) utfyller dette biletet. Der syner Gross at mange polakkar etter krigen dreiv med gravrøveri ved nazistiske konsentrasjonsleirar. Folk grov i beinrestar i von om å finna edelsteinar. Gross syner bilete av polakkar som stilte opp lik fotballag med beinrestar som var dei premiar.

Vendettaen mot Gross

Her kjem hovudpoenget. Polske styresmakter har lenge drive ein vendetta mot Gross, som eg kjenner som ein samvitsfull forskar frå den felles studietida vår ved Yale. Dei har gått til frenetiske åtak på han som «unasjonal» og det tyskarane kallar ein Netzbeschmutzer (ein som skit i reiret). Og han er truga med å bli fråteken medaljar og liknande.

Er det slik historieforsking den nye lova skal undergrava? Gross-saka lovar ikkje godt. Det er grunn til å frykta at PiS-regjeringa, som i god autoritær stil vil skriva om historia (jamfør striden om krigsmuseet i Gdansk), trur dei kan stramma opp Polen-biletet ute gjennom ei slik utreinsking av brysame fakta.

PiS-regjeringa synest å ha lagt ut på eit gigantisk revisjonsprosjekt: å framstilla polsk historie som eit helteepos og fjerna det statsideologane meiner er offerrolla til nasjonen. Med det perspektivet er tvilarane som ikkje vil vera med på ideologien om Polen som permanent historisk offer, forrædarar.

At dette perspektivet ligg under denne siste lova, synest klart ut frå det statsminister Morawiecki sa like etter at president Duda hadde godkjent lova: Endeleg var landet i ferd med å frigjere seg frå underkastinga under utlandet som har prega åra etter kommunismen.

The Economist slår fast at denne taktikken slår attende på dei sjølve. Å tvinga landets historie inn i ein formel – offerrolla – har ført til politisk isolasjon frå allierte. Det i sin tur har ført til at styresmaktene i Warszawa har grave seg djupare ned i skyttargravene og stadfester at i slike spørsmål kan ein berre stole på seg sjølv, sjølvforsterkande skyttargravsmentalitet.

Jøderåda

Ingen har nemnt dette enno, men elefanten i dette rommet er Hannah Arendt. Det var ho som i pamfletten om Eichmann-saka (1963) fyrst tok opp den rolla jøderåda i gettoane i Warszawa og Lodz spela.

Ho er blitt skulda for å gjera offera til overgriparar og stå for lettbeint kynisme konfrontert med umogelege moralske val. Ho utløyste ei bylgje av kritikk då ho skreiv at utan denne jødiske samarbeidslina hadde nazistane måtta brukt mykje meir ressursar på drapsgjerningane sine.

Det som er klart, er at jødane freista å gjera seg økonomisk uerstattelege for tyskarane i gettoane. Det skulle dei gjera ved å arbeida hardt for dei, mellom anna med uniformer og støvlar for Wehrmacht. Dei innesperra jødane vart pressa djupare og djupare inn i kollaborasjonen i ein desperat strategi for å overleva. Dei skjøna etter kvart kva den nazistiske ideologien gjekk ut på: total fysisk utsletting. Nazismen var ikkje styrt av «normale» nytteomsyn. Då jødane sjølve vart pressa til å peika ut kven som skulle på neste tog til Auschwitz, valde mange, til dømes den øvste leiaren for gettoen i Warszawa, Adam Czerniaków, å ta sitt eige liv.

Når den polske statsministeren meiner at det òg fanst jødisk samarbeid med nazistane, tek han opp eit tema som politikarar ikkje bør uttala seg om – aller minst for å hjelpa ei regjering som legg seg ut med EU. Til det er historia for samansett.

Bernt Hagtvet er professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og Bjørknes Høyskole.