Lytt til artikkelen:

Kommentar

Camilla Brautaset og Lars Fredrik Øksendal

redaksjonen@dagogtid.no

Spenning og samspel mellom det globale og det nasjonale forma framleis verda. Gamle verdsrike fall. Nye voks til. Varer, menneske, kapital og tankegods spreidde seg nærast fritt på tvers av nasjonale grenser. Effektive handelsvegar og moderne kommunikasjon gjorde den kjende verda større. Nyhende og informasjon vart formidla i eit tempo ein ikkje hadde sett tidlegare. Tankar i tida var nært knytte til trua på framsteg og menneska si evne til å erobre stadig nye skansar. Menneske, særleg dei som stod på globaliseringa si solside, såg gjerne på seg sjølve som verdsborgarar.

Avsnittet over er ei stilisert skildring av tida fram mot 1914. Skildringa kunne gjerne òg ha vore treffande for vår eiga tid. Kanskje ikkje akkurat i dag, men for nokre månader sidan, før covid-19-viruset kom og sette verda slik vi kjenner henne, på vent.

Første verdskrigen

I møte med store kriser eller ulykker grip ein gjerne til fortida. Eit forlis vert gjerne samanlikna med «Titanic», uvêr med nyttårsstormen i 1992 og finanskrisa i 2007–2008 med krisene i 1987 eller 1929. Sagt med andre ord: I møte med det ukjente søker vi ofte meining og forståing i noko vi kjenner frå før.

Covid-19-pandemien har vist seg som eit ekstremt sjokk for ein tett integrert, globalisert og sårbar verdsøkonomi. Som økonomiske historikarar ser vi nokre klare parallellar mellom verda rundt oss og utbrotet av første verdskrig i august 1914. Her heime møtte folk krigsutbrotet ved å hamstre i panikk. Stappfulle handlevogner og lange polkøar dei siste vekene finn sine motstykke i skildringar frå 1914, om korleis ein familie kjøpte inn 300 brød og eit barnlaust ektepar fylte bustaden med barnemat.

Då som no meinte mange at det heile snart ville vere over. Kongar og keisarar lova at «gutane» skulle få kome heim til jul. Slik vart det ikkje. Globale verdikjeder vart brutalt brotne opp, leverandørar vart skilde frå marknadane sine og produsentar frå råvarekjeldene sine. All økonomisk aktivitet vart no underlagd eitt mål: nasjonen si overleving.

Dette gjaldt òg for idealet om sunne statsfinansar. Setelpressa gjekk seg varm. Rekninga fekk framtida ta seg av. Statens makt vaks dramatisk, medan fridommen til einskildmenneske og næringslivet forvitra. Staten vedtok økonomiske inngrep ein tidlegare knapt hadde trudd var moglege. Tiltaka vart ikkje berre gjennomførte, men òg i all hovudsak aksepterte og tolererte.

Bruk av generelle fullmaktslover er døme på slike tiltak. Dei flytta i praksis lovgjevande makt ut av Stortingssalen. Lovene la mellom anna grunnlag for oppretting av heile 92 sentrale kriseorganisasjonar. Samla sett innebar tiltaka ei sterk svekking av marknaden som fordelingsmekanisme til fordel for rasjonering, kontroll og offentleg styring. I praksis fall det meste av dette ansvaret på kommunane, som mellom anna fekk i oppdrag å sikre innbyggarane naudsynte varer. På sikt skulle krisetiltaka vise seg som katalysator for endringar i både det politiske landskapet og forvaltningssystemet.

Mellomkrigstida

Krigen skapte altså vinnarar og taparar på andre område enn berre på slagmarka. Dei økonomiske konsekvensane kunne kjennast på kroppen i både krigførande og nøytrale land som Noreg. Einskilde sektorar, som til dømes jordbruket og dei som produserte krigsviktige innsatsfaktorar, hadde knapt opplevt betre tider. For andre, derimot, gjaldt det å omstille seg eller gå ut av rekkene. Der nokre få krigsprofitørar kunne halde champagneglasa høgt heva, vart underernæring den nye kvardagen for andre.

Første verdskrigen innebar både dramatiske endringar i einskildmenneske sine livsløp og store realøkonomiske omkalfatringar. Balansen mellom det globale og det nasjonale vart skaka. Det ein omtalar som mellomkrigstida, skulle vise seg å bli eit kollektivt gjennombrot for økonomisk nasjonalisme. Nasjonale omsyn vog no tyngre enn teoriar frå lærebøker i økonomi som forfekta vekst og velstand gjennom internasjonal arbeidsdeling. Stor arbeidsløyse på 1930-talet medverka til å gjere den økonomiske nasjonalismen akutt, samtidig som den politiske nasjonalismen fekk ein styrke som kom til å vere skjebnesvanger.

Mellomkrigstida vart ei brytningstid, også for tankegods og verdssyn. Samanhengar og samfunnsstrukturar som tidlegare hadde vore opplevde som sikre, var det ikkje lenger. Når staten kunne brukast med all si kraft for destruktive formål som krig, kunne han ikkje då nyttast til noko anna – til noko godt? Og korleis skulle ein slik stat organiserast? Idealet om den liberale, ikkje-intervenerande staten var død, men svara på kva som skulle erstatte han, var langt frå eintydige. På same måte som gjennombrotet for sosialdemokratiet i Skandinavia vart eit svar på den nye usikkerheita, vart fascismen i Italia og Tyskland eit anna.

Moglege fallgruver

Om vi held oss til den historiske parallellen, er vi framleis i ein situasjon ikkje ulik første verdskrigen. Éin dag vil det verste vere lagt bak oss, og vi kan starte å legge planar for framtida, ikkje ulikt situasjonen då kanonane stilna på Vestfronten i november 1918. Historikarar vil som regel vere tilbakehaldne med å hevde at fortida gjev klare svar på noverande problem. Like fullt er det nokre sentrale lærdommar som kan trekkast ut av erfaringane frå mellomkrigsåra – kanskje meir av kva slags fallgruver ein bør søke å unngå, enn av kva veg ein bør gå.

La oss trekke fram nokre slike moglege fallgruver. Samfunnsendringane vi ser rundt oss, er alt av eit omfang og ein karakter som vil gjere det vanskeleg – om ikkje umogeleg – å returnere til verda slik vi kjende henne før covid-19. Dette er ei erkjenning som òg bør få konsekvensar for utforming av økonomisk politikk etter krisa. Erfaringar frå 1920-åra viser korleis ein politikk tufta på ønsket om å returnere til ein situasjon som ikkje lenger eksisterer, kan vere svært skadeleg. 1920-åra vert kalla «det tapte tiåret» i norsk økonomisk historie. Årsaka var korkje verdskrigen eller pandemien spanskesjuka førte med seg, men ein økonomisk politikk styrd av eit idealisert bilete av tida før krigen braut ut. Sagt med andre ord: Ein politikk fundert på kontrafaktiske føresetnader kan gjere større skade enn krisa sjølv.

Vi har peika på korleis økonomisk nasjonalisme vart eit kollektivt svar på dei økonomiske utfordringane i mellomkrigstida. Vegvala statsleiarar fatta i tida etter første verdskrigen, tener slik sett som skrekkdøme på kva som kan skje når nasjonar er seg sjølve nok. Det er ikkje utenkeleg at vi kjem til å sjå fleire og sterkare nasjonalistiske innslag i tida framover – òg når det gjeld val av økonomisk politikk. Det kan derfor vere verdt å minne om at potensial i nasjonale krisesvar er kortvarige av natur. Nasjonale krisesvar kan gje nasjonalstaten tid til å områ seg, men som varige innslag i økonomisk politikk vil dei på sikt gje lågare velferd.

Kanskje meir enn noko anna har pandemien minna oss på kor sårbare vi er som menneske, samfunn og som del av eit globalt fellesskap. I framtida vil vi trenge enda betre verktøy for å kunne møte utfordringane som ventar oss. Svara på auka global sårbarheit er ikkje høge murar kring nasjonalstaten, men paradoksalt nok fornya og forsterka global samhandling.

Camilla Brautaset er professor i økonomisk historie ved Universitetet i Bergen. Lars Fredrik Øksendal har ein doktorgrad i økonomisk historie ved NHH i Bergen.