Heime, på «russarsida»

Serie: Minnekrigar i grenseland

Morten A. Strøksnes har reist gjennom Sør-Varanger for å skildre sider av den unike og fleirnasjonale historia i området frå grensedraginga i 1826 fram til i dag.

Del 1 av 4.

Dei golde strendene i Varangerfjorden ønsker oss velkomne på realistisk vis. Det er midt på sommaren, men berre fem grader i lufta, med ein jamn vind rett frå nord. Sjølv for Finnmark er det uvanleg kaldt, men det kan snu kva dag som helst. Om «russarvarmen» kjem inn frå Kola, noko alle går rundt og håpar på om somrane i denne delen av verda, kan temperaturen stige til 25–30 grader over natta.

Enno ligg det snø i bratte, nordvende skråningar langs vegen og i striper øvst i dei låge fjella på nordsida av fjorden, over Mortensnes. Landskapet skaper ei kjensle av at istida nyleg er over, og at pyttane og småvatna er siste rest av smeltevatn frå breane som låg kilometertjukke her.

Mange av spora etter dei første menneska som kom hit – dei første for meir enn 11.000 år sidan, mens isen enno låg tjukk over innlandet – var opphavleg langs strandlinja. No, etter mange tusen år med landheving, ligg dei mellom 60 og 100 meter høgare.

For eit utrena auge verkar dette landet ugjestmildt. Likevel har det i mange tusen år halde liv i ulike folk som kom vandrande inn frå aust, frå vest og frå sør. Men ikkje frå nord, for der ligg havet, fullt av skjel, fisk, sel, kobbar, kval og anna liv. I innlandet: vilt, bær, sopp, laks, aure og annan fisk. Slik er dette landet: kaldt, reinskore for ornamentikk, men fullt av spesialisert og ofte sesongbasert liv.

SÅ SNART VI ER inne i Sør-Varanger, får eg ei definert kjensle av å komme heim. Eg blei fødd her og vaks opp her, det var nok til å bli hekta fast i denne naturen for all tid. Sjølv over 40 år etter at eg flytta, er dette framleis det landskapet eg kjenner best. Det var her eg lærte å knyte skorne, å gå, å springe, å snakke, å fiske, å skrive, å kysse, å lyge, å snakke sant – ja, alt grunnleggande ein må kunne i livet.

Sonen min er med på turen. Han har budd på Austlandet heile sitt ni år lange liv. Tida er kommen for vise avkommet den «verkelege» verda, langt unna dei austnorske kulissane og illusjonane.

Og her er vi, ved ishavets nakne og steinete grå strender. «Så grøn var hans barndoms dal», seier eg til guten, som ikkje tek ironien, trur eg. Men han er akkurat gammal nok til at eg er usikker.

DEN FØRSTE PLASSEN eg har lyst til å vise han, er Bugøynes, eller Pykeijä, som det òg står på det vanlege gule vegskiltet. Under, på eit brunt turistattraksjonsskilt, står det Pikku Suomi («Litle Finland»).

Så vi tar av frå E6 og køyrer utover. Vadsø er heile vegen synleg som eit fata morgana på den andre sida av fjorden. Eg fortel den kjente historia om at heile fiskeværet averterte i nasjonale aviser i 1989, da fiskebruket blei lagt ned. Dei såg inga framtid lenger og lurte på om nokon sørpå ville ta imot dei. Akkurat samtidig kom kamtsjatkakrabbe, eller «russarkrabbe», gåande i store flokkar langs havbotnen frå russisk side. På den tida blei «invasjonen frå aust» sett på som ein potensiell økologisk katastrofe. Havforskarar frykta at den glupske «monsterkrabben» ville etterlate seg ørken på havbotnen og ta knekken på dei viktige fiskebestandane. Han forsynte seg òg av fisk i garna og øydela dei.

Vi kjenner enden på historia: Krabben blei redninga for Bugøynes, som skifta namn frå kamtsjatkakrabbe/russarkrabbe/ monsterkrabbe til kongekrabbe. Det er eksportert kongekrabbe for milliardverdiar frå Finnmark, mykje går levande til Asia via Kirkenes lufthamn. Bugøynes er framleis «kongekrabbehovudstaden».

AT PLASSEN HAR svinga seg opp, er det ingen tvil om. Ikkje berre på kongekrabbe, men òg på turisme. Det er overnattingsplassar, spisestader og til og med ein bar i den vesle bygda. Bugøynes har fått både bistro og gastropub.

Slike var det ingen teikn til i siste halvdelen av 1970-talet, da eg kom hit dei første gongene, for å spele fotballkampar mot Bølgen. Alle måla blei som regel scora i medvind. Eg hugsar kampar i så sterk motvind at ballen stoppa opp i lufta, eg har alltid gjennom livet tenkt på eit straffespark som ikkje nådde fram til målet. Sjølv om vi alltid vann, slik eg hugsar det, hadde Bølgen alltid banens beste spelar: Ola Haldorsen. Han fekk 463 kampar for Bodø/Glimt, der han blei kaptein og seinare trenar.

Vi køyrer opp til den gamle grasbanen i Mosedalen, som blei laga på dugnad i 1973. Det er tydeleg at banen ikkje har vore i bruk på mange år. Men like inntil, i den same Mosedalen, har Bugøynes fått diskgolfbane. Der kan dei kaste frisbee kvar dag det ikkje blæs for mykje, altså opptil fleire gonger i året.

Besteforeldra til venene eg fekk i Bugøynes, skjønte ikkje noko av det eg prøvde å seie til dei. Bugøynesværingane rekna seg ikkje for kvenske. Dei var finske og levde i eit ganske isolert samfunn der dei ikkje trong lære seg norsk. Sjølv avisene dei las, kom frå Finland. I Bugøynes såg dei på kvenar som folk som hadde gløymt å snakke finsk.

Å komme til Bugøynes som gut, på same alder som son min er no, kjentest for meg som dei første ordentlege reisene, og dei gav eit utsyn til alt som venta mykje lenger unna, bortanfor den låge horisonten eg så langt kjente.

VI KØYRER TILBAKE til E6 og held fram sørover, inn mot Neiden og eit bulande kontinent som strekker seg innover til Finland, med veldige myrar, vatn og låge bjørkeskogar. Nei, ikkje låge: Bjørkeskogane er utan tvil blitt mykje høgare enn dei var på 1970-talet.

Etter ein halvtime når vi Bugøyfjord. Her kunne grensa mellom Noreg og Russland ha gått, og rundt år 1700 var den russiske posisjonen at den «naturlege» grensa mellom landa gjekk akkurat her. Det var ikkje ein urimeleg påstand. I fleire hundre år blei sørsida av Varangerfjorden kalla «russarsida» på norsk, eller «raftesida» av samane. Det budde knapt «nordmenn», uansett etnisitet, i heile området som skulle bli Noregs sjette største kommune, altså Sør-Varanger.

I Bugøynes var det ikkje meir enn tre nordmenn i 1690, skriv Niels Knag i Øst-Finnmarkens Beskrivelse. I 1735 hadde åtte «norske finner» (sjøsamar) nyleg busett seg i Bugøyfjord, kan ein lese hos major Peter Schnitler, som granska heile det norske grenseområdet til Sverige, Finland og Russland.

Rett nok hadde folk frå nordsida lenge kryssa Varangerfjorden sommarstid, for å fiske, samle brensel, sanke mose og kanskje gå litt på jakt, om skoltesamane sa det var greitt. For det var deira område, og det var her dei «alltid» og etter årstidene hadde sanka, fiska og jakta, på fugl, villrein, oter, rev, kobbe og andre artar – kanskje til og med bjørn og ulv – som skaffa dei verdifullt pelsverk å selje til nordmenn eller russarar.

STORE DELAR AV NORDKALOTTEN hadde frå mellomalderen blitt rekna som eit fellesdistrikt mellom Danmark-Noreg, Russland og (fram til Kalmarkrigen) Sverige. Samar kunne bli dobbelt eller trippelt skattlagde, og Russland dreiv i periodar og samla inn skatt heilt opp til Malangen. Men sjølv om skattegrensene var flytande og overlappande, fanst det ifølge historikarar ei politisk grense. Ho gjekk ved Varangerfjorden, og det var derfor Vardøhus festning blei bygd på nordsida av fjorden.

Rundt år 1800 hadde fellesdistriktet skrumpa inn. Berre det som skulle bli Sør-Varanger, var att. Der måtte skoltesamane enno skatte både til storfyrsten i Moskva og kongen av Danmark. Representantar for dei to statane møttest i «Malmis» (Murmansk by) for å løyse tvistespørsmål og for at den norske utsendingen rituelt skulle gjenta det gamle dansk-norske kravet om skatterett over heile Kola, etter at Russland rundt 1600 nekta dei denne retten.

Som norsk fut skildra Niels Knag ei slik Malmis-reise. Det var velkomstmiddag med 19 retter, overrekking av gåver, talar og skåling med portugisisk vin, fransk brennevin og pistolsaluttar, heilt til folk ikkje klarte meir.

Sjølv om nordmenn tidleg freista å kolonisere kysten av Kola – norske sjøfararar skal ha «skattlagt» folk langs Kola-kysten og inn i Kvitsjøen allereie under Olav den heilage – var altså innlandet skoltesamisk. Utover på 1700-talet begynte Varanger-samane å bevege seg inn i området vinterstid med reinflokkane sine. Rundt 1800 slo også rundt 30 sjøsamiske familiar frå Tana og Varanger seg ned i regionen, oppmuntra av norske styresmakter. Men innvandringa, eller koloniseringa, som stort sett blei utført av nordsamar og kvenar, starta i hovudsak etter at grensa blei trekt i 1826.

Skoltesamane hadde tradisjonelt flytta mellom Neiden, Pasvik og Petsjenga. Sør-Varanger var ei sivilisatorisk grense, og dei som budde der, høyrde til Russland. Dei var russisk-ortodokse, hadde russiske namn, snakka ofte russisk (i tillegg til skoltesamisk) og hadde nasjonalstatleg tilknyting til Russland, ikkje til Noreg.

Når vi nærmar oss Neiden, står det eit stort skilt som fortel kor grensa går for russarar med grensebuarpass. Det er eit minne om tøvêret mellom Russland og Noreg, og alt det positive som skjedde etter at muren fall, og som no er øydelagt. Grensebuarordninga er ikkje formelt avslutta, men fungerer i dag berre på papiret.

I UTKANTEN AV NEIDEN står vegskiltet som viser at vi har komme til Neiden, Njauddâm (skoltesamisk), Njávdán (nordsamisk), Näätämö (kvensk). Det er, så vidt eg finn ut, delt verdsrekord med ein provins i Malaysia, der slike skilt står på malaysisk, kinesisk, tamil og engelsk.

I Neiden har vi fire ting å sjå: Skoltemuseet, Neiden kyrkje, Skoltefossen og Sankt Georgs kapell, i den rekkefølga.

Skoltesamisk museum opna i 2017 og får fram kor dramatisk grensedragninga i 1826 blei for den vetle folkegruppa. Skoltesamane mista rettane og områda sine og måtte velje om dei skulle bli russiske eller norske – elles ville styresmaktene gjere det for dei. Dei fleste i Pasvik blei russiske, men nokre få familiar i Neiden blei att på norsk side.

Det finst skoltesamar som meiner at posisjonen deira som det reelle «urfolket» i Finnmark er blitt neglisjert. Og at nordsamane og Sametinget har brukt skoltesamane for å fremme sin eigen agenda.

På slutten av utstillinga er ein heil vegg dekt av ei forstørra utgåve av ILO-konvensjon 169 – avtalen til FNs arbeidsorganisasjon som skal sikre innfødde og stammefolk kulturelle og politiske rettar, og som Noreg underteikna i 1989. Konvensjonen kom langt over 100 år for seint for skoltesamane.

Og konfliktane som førte til at skoltesamane mista alt, gjekk ikkje berre mellom skoltesamane og statane. Dei kunne gå mellom innflyttande nordsamar og skoltesamar, eller mellom innflyttande kvenar og skoltesamar. Det handla om retten til fiske og til utmark. Alt på 1800-talet blei det splid og rettssaker rundt slike spørsmål, og det har halde fram heilt til våre dagar. Det er ikkje tvil om kven som var taparen. At det var skoltesamane, kjem tydeleg til uttrykk i ei utgreiing skriven av professor Astri Andresen for Sannings- og forsoningskommisjonen («Konsekvenser av norske myndigheters politikk og virksomhet i skoltesamisk område fra ca. 1800 til i dag»).

Andresen viser korleis skoltesamane gradvis mista alle rettar – til fiske, fellesland og reindrift. Frå 1800-talet blei det konkurranse om dei same naturressursane mellom skoltesamane og innflyttarane, som var samar, kvenar og nordmenn. Alle hadde rett til å drive med reindrift i Finnmark på denne tida, på grunn av «sædvane», som det står i reindriftsloven av 1933. Ikkje-samiske og samiske tamreinslag blei etablerte i Sør-Varanger.

I eit essay av konservator og historikar Waling T. Gorter i heftet «Sør-Varanger – en samisk kommune», som Varanger museum sel, står det at i forarbeida til den såkalla St. Petersburg-protokollen, som i 1834 skulle vidareforhandle rettane til skoltesamane i Noreg, at «det var meningen at skoltene i Neiden skulle miste deres tidligere enerett til fordel for de ‘norske samer’ i området».

Etter at Sør-Varanger blei norsk land, hadde dei russiske skoltane rettar på norsk side av grensa, til dømes til laksefiske. Men berre i seks år, og sjølv om dei ikkje opphøyrde, forvitra dei gradvis. Etter revolusjonen i Russland tok Finland over Petsamo/Petsjenga, og i 1924 betalte Noreg Finland 12.000 gullkroner for at skoltesamane skulle seie frå seg alle fiskerettane i Noreg.

Etter mange hundre år med handel og nær kontakt – der pomorhandelen i mange tilfelle sikra Finnmark mat og heilt nødvendige varer – fekk norske styresmakter no den «sterke» grensa dei ønskte seg.

Norske styresmakter såg på skoltesamane som den lågastståande folkegruppa i kommunen. Som professor Andresen har peika på (i ein annan samanheng), blir dei skildra ganske så nedlatande i til dømes Amund Hellands storverk Norges land og folk (41 band mellom 1885 og 1906). Helland framstiller skoltane som primitive, lutfattige og ureinslege. Ikkje sender dei barna på skule, og dei er blitt ståande utanfor norsk lov. I tillegg er dei halvnomadiske og – kanskje verst av alt – lojale undersåttar av Russland og tsaren. Mens dei såg ned på «sine norske brødre», hadde (nord)samane ein tendens til å sjå ned på skoltesamane, skriv Helland.

FRÅ SKOLTEMUSEET KØYRER vi den korte vegen til Neiden kyrkje. Det er eit vakker gudshus, men samstundes trur eg det må vere litt forvirrande for besøkande som ikkje kjenner konteksten. Kvifor bygde Noreg ei påfallande påkosta kyrkje, med sterke trekk av stavkyrkjer, romantisk drakestil og norrøn ornamentikk, der det stort sett berre budde nokre kvenar, og enda færre skoltar, rundt førre hundreårsskifte? Kvifor blei den i samtida kjente arkitekten Karl Norum engasjert?

«Malplasseringa» er sjølve poenget. For i siste halvdel av 1800-talet skjønte norske styresmakter at dei måtte gjere meir for at området skulle bli ein del av Noreg. Dei var ikkje nøgde med utviklinga i Sør-Varanger. For etter at området blei norsk land, strøymde det ikkje på med etniske nordmenn som ville drive bureising i grenseland. Derimot kom det mange kvenar frå Finland. På kyrkjegarden rundt Neiden kyrkje er svært mange namn finske. Ingeborg Arvola skriv i den gode sjølvbiografiske romanen Neiden 1970 at det var skikk blant kvenane i Neiden å hente gravsteinane sine frå Finland.

Skoltesamane er ofte blitt kalla ein «minoritet i minoriteten», og da gjerne med ein automatisk tanke om at etniske nordmenn utgjer majoriteten. Slik var det ikkje. Utover på 1800-talet blei nordsamar og kvenar raskt i fleirtal. Rundt 1905 var det 823 kvenar, 703 samar og 386 nordmenn i Sør-Varanger. Først da gruvedrifta ved AS Sydvaranger kom i gang i 1906, endra balansen seg, og etniske nordmenn kom ganske raskt i fleirtal.

KVENANE VAR KJENTE som dyktige gardbrukarar og arbeidarar (til dømes i fiskeindustrien) og var såleis velkomne som kolonistar. Samstundes blei den finske tilknytinga deira sett som eit mogleg problem utover på 1800-talet og vidare på 1900-talet. Det fanst ambisjonar om eit «Stor-Finland» som ekspanderte til ishavet, der det alt var ein finsk folkesetnad som, slik enkelte finske agitatorar framstilte det, drøymde om å bli gjenforeina med stammefrendane i moderlandet. Det som norske styresmakter kom til å sjå på som «den finske fare», oppstod ved sida av, eller synonymt med, «den russiske fare» (da Finland var eit russisk storfyrstedømme fram til 1917).

Russland skjønte på si side utpå 1840-talet at dei nok kunne gjort det betre under grenseforhandlingane. Dei ville gjerne ha omkamp, og det gjekk føre seg forhandlingar. Russland ønskte å byte bort større område mot at Noreg gav dei ein del av Varangerfjorden.

Russiske funksjonærar reiste ofte inn i Finnmark for å undersøke og samle opplysningar på ordre frå den russiske regjeringa. Norske styresmakter frykta dei russiske aspirasjonane, og det blei til og med spekulert på om Russland planla å invadere Finnmark. Ja, kanskje kunne dei komme inn i Lyngen via Skibotn frå Finland – nett slik ein frykta over 100 år seinare, under den kalde krigen.

Eit russisk hovudmotiv skulle vere å skaffe seg isfrie hamner. Også britiske styresmakter var opptatte av dette. Da Krimkrigen starta i 1853, blei Russland og Storbritannia bitre fiendar. Storbritannia frykta at Russland ville bli eit trugsmål mot det maritime hegemoniet dei hadde i nord. Denne storpolitiske dimensjonen kjem til dømes klart fram i Frederick Metcalfs reiseskildring På reise i Norge – Fra Christiana til Vadsø i 1845–55.

Kva har alt dette å gjere med kyrkja i Neiden? Jau, for å markere seg, tok den norske sentralmakta til å bygge infrastruktur i form av vegar og symbolbygg i Sør-Varanger. Dei sette opp ei kyrkje på eit einsamt nes med tre andre hus i 1862 og døypte plassen Kirkenes. Kong Oscar IIs kapell i Grense Jakobselv blei bygt i 1869 og kyrkja i Neiden i 1902. I tillegg sette ein opp nasjonalromantiske internatskular i Pasvik, Neiden og andre plassar i regionen.

I det heile tatt: Ein sette i gang nasjonsbygging i eit strategisk viktig område som skulle vere norsk, men som etter å ha vore mest russisk, no såg ut til å mest bli finsk. Sør-Varanger måtte verkeleg fornorskast for å bli norsk. Slik Einar Niemi har vist: Styresmaktene delte til og med ut gratis vekeblad og portrett av den norske kongefamilien og såg til at dei verkeleg blei hengde opp på veggene hos småbønder og fiskarar. Bygginga av den flotte kyrkja i Neiden er eit forsøk på å nytte det som i vår tid blir kalla mjuk makt.

Det er lett å vere kritisk til alt dette. Og den norske staten og kongehuset har gjentatte gonger bedt om unnskyldning for fornorskinga, og spesielt at samiske barn ikkje fekk snakke samisk på mange av internatskulane. Men kva var det reelle alternativet den gongen? Å ikkje styrke det norske nærværet i denne grenseregionen? Å ikkje freiste å breie ut det norske språket ved å bygge skular? Å ikkje gjere noko for at folk skulle få meir av ein felles norsk identitet, men la alle eksistere i parallelle samfunn, à la reservattankegangen i USA?

Ut frå dagens mentalitet er alle einige om at alle folkegrupper burde få undervisning på sitt eige språk og elles få vere i fred. Men kor realistisk er det, om ein ser på både praktiske utfordringar og mentaliteten som gjennomsyra alt på denne tida? At den norske staten skulle lære folket innanfor landets grenser norsk, blei rekna som sjølvsagt. For at dette skulle kunne skje, måtte barna, som budde i små bygder langt frå kvarandre, gå på internatskule. Dei kvalifiserte lærarane var stort sett etnisk norske, og det som batt landet saman og gjorde det til éin nasjon, var sjølvsagt språket, slik ein såg det, i Noreg og i alle andre europeiske land på denne tida.

Nede ved elva, fem hundre meter frå kyrkja, låg internatskulen Fossheim, som sto ferdig i 1905. Han skulle vere skule for alle fjordane i området, inkludert Skogerøya. Da undervisninga starta, var det 76 elevar: 2 skoltesamiske, 39 finske, 33 nordsamiske og 2 med norsk som morsmål. Å undervise alle på deira eige morsmål var ikkje mogleg – og heller ikkje ønskeleg, sett med den norske statens auge. Målet deira var å gjere området norsk, for dei visste at det kunne blitt russisk – eller finsk.

VI KØYRER OVER den flotte Skoltefossen. Eg har eit sterkt barndomsminne frå kulpane øvst i fossen. Der såg eg at det blei kasta med not, og eit par dusin store sølvglinsande laks blei hala opp frå ein kulp øvst ved fossen og plassert i eit stort steng ved sida av. I fleire tiår etterpå trudde eg at dette var eit minne om det tradisjonelle fisket til skoltesamane. Heilt til eg las at skoltesamane alt i 1948 blei fråtatt eineretten til å fiske i Neidenelva. Retten blei gitt til alle innbyggarane på norsk side av Neidendalen. Mot slutten av 1800-talet var dei, slik vi har sett, stort sett kvenske. Det tradisjonelle skoltefisket har derfor fått det finske namnet käpälä.

På parkeringa ved den såkalla Skoltebyen (det er nokre få hus), 300 meter på nedsida av fossen, er det ingen bilar. Det er ikkje eit menneske i nærleiken av Sankt Georgs kapell, som ligg på det flate platået over elva, omkransa av ein gravlund og grøne marker med markblomar og tusenvis av knallgule ballblomar.

Kapellet er knøttlite som ein liten sommarfjøs, med ei glugge til vindauge, og skal ifølge tradisjonen vere frå 1565, sjølv om bygningen som no står, sikkert er av nyare dato. Den første kyrkja i Neiden blei bygd under leiing av munken Trifon, som blei misjonær for skoltesamane, etter at Gud hadde sendt han mot dei «hungrande og vansmekta» områda i nord.

No er kapellet stengt, men eg har vore der inne før, blant alle dei gylne ikona, som for dei ortodokse er små vindauge til himmelen. Guten spring rundt på enga i solskinet og ser ut til å klare seg utan fleire historieleksjonar.

ETTER EIN LANG DAG på vegen er vi blitt svoltne, og frå Neiden køyrer vi ikkje mot Kirkenes, men i motsett retning, mot grensa til Finland. For på andre sida selde dei ein spesiell type grillbein på 1970-talet, og kven veit om dei ikkje gjer det enno. Magekjensla seier ja.

På vegen, som ikkje lenger er grusvegen eg hugsar frå baksetet i ein raud Ford Cortina, kan eg fortelje guten ei historie som får han til å spisse øyra. Da eg var vernepliktig ved Garnisonen i Sør-Varanger, var vi eit lag som blei sendt for å patruljere grensa inntil Finland. Det var ekstraordinært, som regel var alt fokuset på grensa til Russland. Kva vi hadde å gjere langs finskegrensa, veit eg enno ikkje, men det blei med den eine gongen.

Vi starta nokre kilometer frå Neiden, ja, eg hugsar enno kor vi parkerte køyretøya våre, når vi passerer den plassen langs vegen. Så begynte vi å gå langs grensa, eit lag på ti mann, leidd av ein sersjant. Etter ei stund blei det tydeleg at han sleit med å orientere seg i det flate og einsarta terrenget. Vi rota oss eit godt stykke inn i Finland, mens vi heile tida blei observerte av finske grensevaktar, skulle det vise seg. Dette skapte protestar frå Finland og diplomatiske forviklingar, pluss refs og kanskje degradering for leiaren av laget.

Sonen er moderat imponert. Han meiner eg overdriv når eg hevdar å vere ein av ti nordmenn i historia som har vore med på å invadere Finland.

PÅ TILBAKEVEGEN MOT Kirkenes sit vi halve turen og gneg på grillbein kjøpte på ein av dei litt lurvete, men godt utstyrte krambuene over grensa i Utsjok. Guten spør om grillbeina smaker slik eg hugsar, frå da eg var gut, for lenge sidan.

– Heilt likt, men ikkje like godt, svarer eg.