Det samiske

Morten A. Strøksnes

1. Til Astri Andersen og Kirsti Strøm Bull:

Sist helg stod det fleire debattinnlegg på trykk i Dag og Tid som polemiserer mot mitt essay om «Det norske og det samiske». Det lengste er skrive av Astri Andersen og Kirsti Strøm Bull (AAKSB). Dei skriv at dei skal sjå nærare på nokre av påstandane, men «må la mange ligge fordi de er for omfattende».

Om dei verkeleg hadde dårleg plass, burde dei kanskje disponert plassen betre. For mange av påstandane deira er vranglesingar. Fleire plassar er det heilt openbert at eg meiner det motsette av det dei påstår. Det skjer alt i første avsnitt: «Strøksnes fremhever flere steder at samene innvandret til Norge; samer og kvener ‘fra° Sverige og Finland [...] slo seg ned i Noreg sa° seint som pa° 1700- og 1800-talet’. Skal dette forsta°s slik at de ikke hørte til?» Nei, sjølvsagt ikkje. Det var derfor eg til dømes skreiv: «Etter mange tusen år er sjølvsagt alle heime for lenge sidan.» Her var det snakk om seinare innvandringsbølger, openbert. Etter mitt syn høyrer alle som er borgarar i Noreg, heime i landet, sjølv om dei fekk statsborgarskap i går.

Ein del av det som AAKSB skriv, er nyanseringar og tilleggsopplysningar til det eg skriv, til dømes nyansar rundt koloniseringa av Finnmark.

AAKSB lèt som eg underkjenner reindrift fordi dei brukar sekshjulingar, helikopter, crossyklar, snøskuterar og dronar. Dei siterer dette frå meg: Kanskje er det «paradoksalt at ein urfolksaktivitet skapar sa° mykje støy, forureining og naturskade». Kvifor siterer dei ikkje setninga rett før, der det står: «Det er sjølvsagt at samar tilpassar seg og nyttar moderne teknologi i reindrifta»? Spørsmålet er retorisk meint.

Kva er det eigentleg AAKSB reagerer på her? Sjølvsagt har mekaniseringa av reindrifta hatt mykje å seie for reindriftskulturen. Eg siterer ein reindriftssame som forklarer korleis han har opplevd mekaniseringa: som framandgjerande med tanke på nærleiken til naturen.

I essayet mitt fekk eg ikkje høve til å ta opp den berømte antropologiske studien til Pertti J. Pelto om akkurat dette. I bokform har han tittelen: The Snowmobile Revolution: Technology and Social Change in the Arctic (1973). Pelto studerte over mange år endringane som skjedde i det skoltesamiske samfunnet i Sevettijärvi-regionen da snøskuteren blei innført på 1960-talet.

Dei økologiske og sosiale konsekvensane var dramatiske. Samane slutta å gjete reinsdyra om vinteren i Sevettijärvi-regionen og mista mykje av kontakten med dyra, no som dei kunne samla dei i ein operasjon med snøskuterane. For å betale for snøskutarane og drivstoff måtte mange familiar selje rein. Nokre gjekk «konkurs». Mange blei «arbeidsledige», eit omgrep som tidlegare hadde vore heilt ukjent.

Det som hadde vore eit egalitært samfunn, blei hierarkisk og med store skilje mellom ulike familiar. Mange tradisjonelle halvnomadiske familiebaserte reindriftseiningar gjekk i oppløysing. Reinsdyra endra åtferd og til og med fysiske eigeskapar.

Eg påstår ikkje at akkurat det same skjedde i Noreg. Men det er sjølvsagt at å gå frå tradisjonell drift, med hundar, rein og sledar, til mekanisering med snøskutarar og andre maskinar, resulterer i ei rekke djupe endringar. Det er rart om slike problemstillingar er ukjende eller uinteressante for AAKSB.

Om ikkje-samisk reindrift: Reindriftsloven av 1933 (paragraf 84), som blei oppheva på 1970-talet, sa at berre «flyttlapper og lapper» skulle drive med rein i det som blir kalla reinbeitedistrikt/«reinsogn». Unntaket var i Finnmark. Der kunne også «norske statsborgere» framleis drive, for den ikkje-samiske reindrifta hadde betydeleg omfang og var «gammel sædvane» (som det står alt i lovforslaget frå 1897).

Resten av AAKSBs debattinnlegg er til dels spekulasjonar om kva eg meiner, der AAKSB tildeler meg dei argumenta det er lettast for dei sjølv å argumentere mot. Eller så reagerer dei på at eg ikkje har «nevnt» noko, sjølv om grunnen kan vere at det er uinteressant, eller at eg har fått fram poenget på andre måtar. Det gjeld til dømes omtalen deira av min diskusjon rundt ILO-konvensjon 169.

Dei skriv som om eg trur ILO-konvensjon 169 er inkorporert i norsk lov. Men juristar som eg snakka med i samband med essayet, forklarte meg dette i detalj. Derfor skriv eg: «ILO-konvensjonen er ikkje norsk lov, men gjennomført i finnmarksloven, reindriftsloven, tanaloven, mineralloven, deltakarloven og den nye sameloven.» Ikkje «inkorporert», men gjennomført, altså. Ordet «inkorporert» finst ikkje i essayet.

Så var det, igjen, om reindriftsområda utgjer 40 prosent av Noregs areal. Dette har eg svart på før. Eg veit at infrastruktur og byar «skal» trekkast frå. Men kvifor, kan ein spørje seg, når reinen mange plasser faktisk går inn til sentrum av byane? I Hammerfest har til dømes dette vore eit konflikttema i fleire tiår. Det eg gjer, er først å stille spørsmålet: «Skal Fosen-domen tolkast som at samar har vetorett over all betydeleg bruk av 40 prosent av Noregs areal?» Når eg konkluderer med at det kan sjå slik ut, skriv eg: «Samane har tilsynelatande, gjennom arealkrevjande reindrift, som utvilsamt er ein viktig del av samisk kultur, fått vetorett over bruk av enorme naturområde.»

Ja, tilsynelatande. Ja, arealkrevjande. Ja, enorme naturområde.

AAKSB meiner Fosen-domen ikkje statuerer nokon generell vetorett. Vi får sjå i kva grad Høgsterett kjem til å vakle frå det eine til det andre i saker som dette. Det er sjølvsagt ikkje berre eg som meiner ein presedens kan få dramatiske følgjer, ikkje minst i Nord-Noreg, slik eg viste i essayet.

2. Til Mikkel Berg-Nordli og Constance Jessen Holm (BNH):

Så over til andre runde med BNH. I starten skriv dei: «Strøksnes insinuerer o`g at vi har reint eigennyttige motiv for a° ga° i debatt med han.» Her er det ikkje noko sitat som kan forklare kva dei meiner, og eg har inga aning om kva dei siktar til. Eg har bedt andre om å lese innlegget mitt, og heller ikkje dei kunne sjå at eg nokon plass skriv noko som kan tolkast slik. Folk kan sjekke sjølv. Eg trur dei vil sjå at eg freista å svare sakleg.

Debatten mellom oss har utvilsamt køyrt seg fast. Ein grunn til det – sett frå min ståstad, vel å merke – er at BNH ikkje aksepterer at ein kan skrive om eit tema utan at motivet er tvilsamt, og at ein har lyst til å delta i skyttargravskrigen som pågår. Men historia er blitt tungt politisert, og mykje av retorikken som blir nytta, er misvisande eller direkte feil, om ein ser på kva vi faktisk veit om den tidlege historia til regionane det er snakk om. Og politikken har ført til paradoks og dilemma, rundt til dømes lokaldemokrati og særrettar.

Så var det dette med at samane ikkje kom først til Nord-Noreg – eit spørsmål BNH igjen tek opp, og igjen hevdar at det er eg, og ikkje dei, som synest det er så viktig. Eg skreiv i essayet: «Legg igjen merke til at eg ikkje synest det er viktig kven som kom først. Etter mange tusen år er sjølvsagt alle heime for lenge sidan. Men dimensjonen er heilt klart inne i bildet, i den emosjonelt lada debatten om urfolk, rett til landet og kolonisering.»

Det var det eg meinte. Og det er det eg meiner.

Ein offentlig kulturleiar som Katya García-Antón nyttar til dømes eit språk som er henta rett frå postkolonial teori, utvikla for stader der urfolk blei erobra, utplyndra og kanskje systematisk utrydda av europeiske kolonistar i løpet av dei siste hundreåra. Situasjonen i Nord-Noreg er ein heil annan, fordi forløparane til den etnisk norske befolkninga har vore der i 6000 år, og kanskje lenger – altså før samane kom, ut frå alt som finst av arkeologiske, lingvistiske og genetiske bevis. BNH skriv at koloniseringa har «a° gjere med at statane tok omra°da til folk som allereie var der».

Men det er heilt urimeleg å hevde at den norske staten «tok» heile det området som i dag blir kalla Sápmi, frå samane? Som eg skreiv sist: Hadde BNH snakka om regionar, som det indre av Finnmark, ville eg skjønt det. I slike område er det rimeleg å seie at samane blei koloniserte. Men Sápmi viser til mesteparten av Noreg, også områda der etniske nordmenn har levd i mange tusen år. Om dette er kolonisert land, må ein i så fall sjå heilt bort frå befolkninga som alt hadde budd og levd langs kystane i æver. Men kvifor skulle ein det?!

Koloniar blir koloniar gjennom kolonistar. Men den opphavlege etnisk norske befolkninga har eigd, brukt og forvalta desse delane av landet i tusenvis av år. Dei er ikkje kolonistar, heller ikkje gjester, dei er vertskap i det som har vore heimeområdet deira i uminnelege tider. Om ein er interessert i fakta, og respekterer dei, burde ein derfor ikkje hevde at heile det geografiske området som i dag blir kalla Sápmi, er kolonisert.

Spørsmålet er ikkje berre av akademisk interesse. Om det verkeleg er slik at staten har tatt Sápmi, så kan vel samane krevje å få det tilbake? I tråd med rettsleggjeringa og internasjonaliseringa av indigenous-/urfolksjussen (der alle som er definerte som urfolk, blir skorne over same kam, uansett kor forskjellig historie dei har). Kven veit, når ein dom om ein lamafarm i Andesfjella kan bli brukt til å hindre at det blir bygd ein sykkelsti på den svingete og smale vegen mellom Hammerfest og Forsøl, med bakgrunn i FN-jussen? Landrettar er eit sentralt juridisk/politisk felt internasjonalt og dermed også i Noreg. Kven som tradisjonelt har eigd områda, er derfor ikkje heilt uinteressant.

«Også samer har retter», skriv BNH. Ja, sjølvsagt. Men det er ikkje utan vidare gitt at til dømes kystsamar skal ha særrettar samanlikna med den etnisk norske befolkninga langs kysten, når alle fiskar med dei same båtane og dei same reiskapane, etter den same fisken i dei same havområda.

Når det gjeld omfanget av Sápmi: Nei, eg trur ikkje det var etniske nordmenn mellom Hedmark og Kvitehavet, mellom Barentshavet og Bottenhavet, før samar kom dit. Eg snakka sjølvsagt om den norske delen av Sápmi. Og det kjem tydeleg fram i konteksten.

Så til dette med midlar som er øyremerkte til samar. Eg skreiv: «Det er fordelar med å vere registrert i det samiske valmanntalet, som at ein kan søke midlar som er øyremerkte samar...» Her må eg innrømme at eg misforstod BNH sist, men det var faktisk ikkje med vilje. Altså: Ein må ikkje vere registrert i det samiske valmanntalet for å søke midlar som er øyremerkte samiske føremål.

Samar som ikkje er med i samemanntalet, kan òg få støtte, og etniske nordmenn kan inngå i nokre ordningar. Eg beklagar denne formuleringa. Ingen får pengar eller andre gode kasta etter seg berre fordi ein er med i samemanntalet. Samstundes: Det aller meste av pengane frå dei omfattande offentlege støtteordningane til samisk språk, kultur, samfunnsliv og polisk kamp for samiske rettar går, og skal gå, til samar, der dei aller fleste er i samemanntalet. Eg gjentar: Eg er ikkje motstandar av denne støtta.

Urfolksdefinisjon: Her blandar BNH korta. Eg meiner ikkje, og har ikkje skrive nokon plass, at urfolksdefinisjonen til regjeringa er «feil». Eg har heller ingen eigen definisjon av urfolk, slik BNH gir inntrykk av. Det eg har gjort, er å sjå nærare på kva omgrepet rommar historisk, i daglegtale, i ordbøker og i offisielle «tekniske» definisjonar som blir nytta av FN, den norske staten og andre. Slik eg viste: Tankegangen rundt urfolk ser i høg grad til å kvile på djupt problematiske koloniale idear om «det primitive», det er ein mørk historisk ballast.

BNH misforstår det eg skriv om Carsten Smith. Det var ikkje ein kritikk, men ei skildring av innverknaden han hadde, som var stor, noko BNH er einige i. Poenget mitt er at juss er ein mykje «mjukare» vitskap enn mange trur, og haldningar er viktige for korleis ein tolkar lovar, og kva ein meiner bør vere rådande lov. Om jurist X leiar det og det utvalet, kan ein ofte slå fast på førehand kva konklusjonen blir, på grunn av dei faglege posisjonane og personlege haldningane vedkommande har vist over mange år.

3. Til Aina Westrheim Ravna:

Bakgrunnen for debatten mellom Aina Westrheim Ravna og meg er at ho skreiv eit mykje debattert innlegg i avisa Nordlys (20. mars 2023). Der hevda ho at «Samenes formødre representerer en eldgammel, genetisk isolert befolkning fra Fennoskandia».

Ravna er ikkje genetikar (men professor i farmakologi ved
UiT Noregs arktiske universitet) og freista å dokumentere dette med ein 19 år gammal genetisk studie.

I essayet viste eg til Mark Thomas, som er professor i akkurat dette fagfeltet ved University College London. Han har peikt på at det er knytt stor uvisse til metoden som blei brukt i den studien, at han kan nyttast til subjektive tolkingar, og at ny teknologi og nye metodar gjer metoden utdatert.

Ravna held fram med å forsvare studien med nebb og klør, enda ho tydelegvis har misforstått grunnleggjande sider ved denne forskinga. Til dømes hevdar ho at U5b1b1 er eit «samisk gen». Men slik eg viste, via Thomas, er det slett ikkje eit gen (men «ei grein på mtDNA-genealogien»).

I sitt første debattinnlegg skreiv Ravna: «La meg legge til, i vår lille debatt, en fersk studie fra 2022 (Kristjansson, 2022: «Evolution and dispersal of mitochondrial DNA, haplogroup U5 in Northern Europe», BMC genomics) som sier at samenes formødre sannsynligvis migrerte oppover langs kysten i istiden. For øvrig bekrefter studien Tambets’ studie.»

Ein av dei som var medforfattarar av denne omfattande studien (altså Kristjansson, 2022), heiter Jon Bohlin og er seniorforskar ved FHI. Sist veke kontakta han meg og peikte på at Ravna har misforstått studien deira kapitalt. Saman med hovudforfattaren Dana Kristjansson forklarer han kvifor i eit innlegg i Dag og Tid (sjå side 34).

Bohlin og Kristjansson skriv mellom anna: «Denne grenen har en kvist kalt haplotype U5b1b1a3 som dukket opp for ca. 2000 år siden. Mitokondriene på denne grenen har nemlig en mutasjon som skiller dem fra finnene, og de er utelukkende å spore hos dem vi i dag kaller samer. Så hvis noe kan kalles et ‘samegen’, må det være denne kvisten, altså U5b1b1a3, og ikke U5b1b1, som inneholder flere forskjellige folkegrupper. Helt til slutt vil vi også bemerke at samer ikke er begrenset til haplogruppen U5.»

I e-post til meg skreiv Bohlin: «Å kalle U5b1b1 for et ‘samegen’ blir uansett for drøyt, da en stor sub-gren av U5b1b1 er afrikanere, noe som også overrasket oss. Tidsestimeringene til U5b1b1 (merk: estimeringen!) går veldig langt tilbake i tid (ca. 12,5 tusen år siden), så her må man altså trå veldig varsomt. Vi fant at ‘ur-mor’ til samene primært er å finne i en undergruppe mye lenger ned, nemlig U5b1b1a3, ca. et par tusen år siden (tentativt, beregningene har visse begrensninger).»

For å oppsummere. Det Ravna trur er eit gen, men ikkje er det, er ikkje 12.000 år, men ca. 2000 år gammalt. I debatten mellom meg og henne har Ravna mellom anna hevda: «U5b1b1-funnet er like gyldig i dag som for 20 a°r siden, det er et funn som ikke kan foreldes.»

Her er det Bohlin skreiv til meg om akkurat dette: «Jeg vil også fremheve at slike beregninger ikke er skrevet i stein; dukker det opp flere nye mtDNA-sekvenser, kan dette få store konsekvenser for tidsestimeringen og hvordan de forskjellige sekvensene henger sammen. Dermed kan sammenhengen man tolker de forskjellige haplogruppene/typene (som U5b1b1) i, forandre seg dramatisk. 20 år i biologi er altså en hel evighet siden.»

Sagt på ein meir direkte måte: Ravna tar òg feil når det gjeld vurderinga av kor haldbar ein gammal studie som Tambets’ eigentleg er.

Alle Ravnas «misforståingar» går forresten i same retning, slik at dei neppe er tilfeldige uhell.

«Og husk, jeg holder meg nøytral. Det gjør man i vitenskap», skreiv Ravna i sitt første innlegg. Men Ravna har først i Nordlys, og så her i Dag og Tid projisert det som minner om fantasiar, på lesarar, gjennom villeiande forklaringar om kva genetisk forsking seier om Fennoskandias forhistorie. Om Ravna hadde hatt ambisjonar om å vere «nøytral», så hadde ho sjølvsagt ikkje nytta forsking ho forstår lite av, på denne måten.

Ein forventar ikkje at ein professor oppfører seg slik. Kjem Ravna til å skrive eit nytt innlegg i Nordlys? At det såkalla «samiske genet» hennar ikkje er 12.000 år, men 2000 år? Ho kan i alle fall ikkje halde fram med å late som om ho forstår seg på denne forskinga. Ikkje etter at dei som har utført studien ho refererer til – og som ho hevdar stadfestar alt det ho har påstått – slår fast at ho har misforstått fundamentalt.

Saka kan illustrere kor politisert dette feltet er blitt, ikkje minst i akademiske miljø.

4. Til Ande Somby:

Hei Ande, og takk for innlegget. Dessverre er alle argumenta blitt borte på vegen mellom Tromsø og Oslo. Helsing Morten

Til sist vil eg leggje til ein merknad. Nokon har reagert på at eg ikkje skriv om skoltesamane, spesielt sidan eg sjølv er frå Sør-Varanger. Denne kritikken skjønar eg. Eg kjenner godt til skoltesamane. Ja, eit av mine første minne i livet var da foreldra mine tok meg med på käpälä-fisket etter laks i Neiden. Skoltesamane er nok den samiske gruppa som blei hardast ramma av statsdanninga. Essayet begynte å bli uhorveleg langt, og det er så mykje å skrive om dette at eg tenkte det skulle bli ei sak for seg sjølv seinare (noko eg også gav klart uttrykk for til ein ekspert på skoltesamisk historie som eg var i kontakt med under arbeidet). Det var nok likevel ei feilvurdering frå mi side å ikkje ta med noko om dette temaet.

Morten A. Strøksnes er journalist i Dag og Tid.