USA

Torbjørn L. Knutsen

Kvifor røyster så mange amerikanarar på Donald Trump? Eg freista for nokre veker sidan (Dag og Tid 22. mars) å gje eit svar som ikkje berre gjentar populære forklaringar – som at amerikanske veljarar er kunnskapslause og lettlurte, eller at mellomkrigstidas Tyskland gjev eit utgangspunkt for forståing.

Eg finn eit svar i USAs eiga historie: Trump vinn røyster fordi han representerer ein autoritær understraum i amerikansk politikk.

Øivind Østberg likar ikkje dette svaret. Han synest forklaringa er woke og pill roten (Dag og Tid 24. mai). Han vil gjerne ha nokre konkrete døme.

La meg fyrst repetera at USA har ein liberal tradisjon som stør seg på tre ideal: At alle menneske er fødde like, at dei har umisselege rettar (til liv, fridom og eigedom), og at statens oppgåve er å verne om desse rettane. Desse ideala er formulerte i den amerikanske sjølvstendeerklæringa frå 1776. Då var det amerikanske samfunnet prega av ulikskap.

Men USA har òg ein illiberal eller autoritær tradisjon. Den stør seg på gamal praksis og gjer motstand når dei liberale ideala vart utvida ved lov til å omfatte nye grupper, slik at praksis endrar seg. Eit døme er motstanden mot den rørsla som på 1800-talet arbeidde for å gje menneskeverd og rettar til slavar. Den fekk motstand i USAs sørstatar, der ei slik utviding ville gjere slutt på ein praksis med slaveri.

Motstanden blei etter kvart så stor at slavestatane trekte seg ut av USA i 1861 og skipa sin eigen konføderasjon. President Lincoln kjempa for å behalde unionen, og resultatet vart ein forferdeleg, fire år lang borgarkrig (1861–1865).

Eit anna døme gjeld motstanden mot Franklin D. Roosevelt på 1930-talet. Då den økonomiske krisa vaska over USA, auka FDR statens ansvar for å gje fleire amerikanarar sosial tryggleik. Denne politikken møtte motstand frå næringslivskrinsar som skipa ein opposisjon. Dei fekk med seg både misnøgde demokratar og evangeliske kyrkjer og gav i 1937 ut eit «konservativt manifest» som stempla FDR sine tiltak som sosialisme og eit trugsmål mot retten til fridom.

Dette dømet viser ikkje berre ein illiberal reaksjon på FDR si utviding av dei liberale ideala og av statens oppgåver, men òg republikanaranes særeigne oppfatning av omgrepet «konservativ»: Det vart knytt opp mot førestillinga om ein fri og sjølvregulerande marknadsøkonomi.

I USAs politiske historie har liberale ideal og illiberale praksisar stått i eit slags dialektisk forhold til kvarandre. Donald Trump er ein økonomisk liberalist som kan plasserast på den illiberale sida i politikken. Han motset seg utvidingar av rettsomgrepet og hevdar at staten har vakse seg så stor at han trugar amerikanaranes fridom. Han vil skru tida attende til eit USA som fanst før LGBT og borgarrettsrørsla. Og han har ei innbiten MAGA-rørsle med seg.

Østberg skriv at Trump forsvarer grunnlova. Det kan hende. Men kven gjer ikkje det? Det er forresten ikkje grunnlova (av 17. september 1787) amerikanarane feirar på nasjonaldagen sin, men sjølvstendeerklæringa frå 4. juli 1776 og dei tre liberale ideala som er framsette der.

Torbjørn L. Knutsen er professor i statsvitskap ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet i Trondheim og fast skribent i Dag og Tid.