Forteljing

Jon Fosse:

Kvitleik

Samlaget

Både Septologien og Trilogien gav meg intense lesaropplevingar. Desse verka lyser med ein eigen, mørk glans. Også i denne veldig mykje kortare teksten er det sjølve mysteria i menneskelivet Fosse vil skildre. Kvitleik verkar likevel ikkje like sterkt i meg.

Vi kjenner att den rytmiske strøymande, kvernande stilen, og den originale teiknsettinga. I eit kvardagsleg språk stig det fram for oss: Livet, døden, det gode og det vonde. Religionen. Kunsten.

Kanskje er problemet med denne siste boka at vi kjenner det for godt att? Dette har meisteren gjort før – og betre. Eg kjem i «tvende sinn»: Er det rettferdig å vente seg endå meir, må ein stor forfattar overgå seg sjølv? Men samstundes: Kan ein ikkje krevje at ein så driven og akta skrivar klarar å kome med noko nytt og annleis?

«I svarte skogen inne

under den svarte himmelen. (…) Ein lysande kvitleik».

Vi møter ein namnlaus hovudperson som har gått seg vill, både bokstaveleg tala og i meir overført tyding. Det er eit menneske som ikkje er heilt «i vater», som ikkje handlar rasjonelt. Vi får ikkje vite noko om kvifor, får i det heile vite særs lite om han, utover at han lever aleine. Han har sett seg i bilen sin og berre køyrt av garde på måfå, til slutt langt inn på ein aude skogsveg. Bilen set seg fast. Sjølv om han seier til seg sjølv at han bør gå etter hjelp, gjer han det motsette, og vandrar innover i den mørke skogen. Det byrjar å snø, han frys, han veit ikkje kor han skal, eller kva han gjer der. Og lenge veit ikkje lesaren det heller.

Handlinga er utan tilbakeblikk, og mesteparten av teksten står i presens. Eit godt stykke uti teksten kjem det brått eit skifte, til fortidsform. Det er når den kvitkledde dukkar opp. Samstundes blir det òg heilt tydeleg at vi er over i eit anna landskap enn det røynlege. Preteritumsforma gjer at det blir skapt ein avstand, teksten tar liksom eit skritt til sides. Det som skjer, er så stort at forteljaren må lenger ifrå, for å sjå det tydeleg. Eit lite, effektivt grep som styrker kjensla av at vi har med noko religiøst å gjere.

Teksten følgjer sin eigen sære logikk, som likevel kjennest tvingande nødvendig i romanuniverset. Vi trur på det medan vi les, så rart det er. Slik eg har sett i andre tekstar av Fosse, minner det heile ikkje så lite om bøker av Tarjei Vesaas. Is-slottet handlar også om ein person som går seg vill i eit vinterlandskap.

Del av det lysande

Men kven eller kva er kvitleiken? Er det Gud? Sjølve ordet i seg sjølv tykkjer eg er meir bleikt enn poetisk. Er det det norrøne ordet for Jesus, «Kvitekrist», Fosse har tenkt på? Det kan òg vere ein engel, kanskje ein dødsengel?

Snart dukkar det opp fleire skapnader i skogen, og alle er ikkje hyggelege. Så kjem den mystiske mannen i svart dress som går berrføtt i snøen.

Det utsette mennesket, aleine i ein mørk skog, under stjernene. Det er nesten ein klisjé, eit så attkjenneleg bilete på menneskets grunnvilkår.

Fosse har ei eiga hand om desse verkeleg store spørsmåla, dei som vi alle balar med før eller sidan. Dei som er så svimlande at å namngje dei fort blir anten for platt eller for abstrakt. Jamført med dei store verka hans er Kvitleik litt bleik. Kanskje har det òg å gjere med at teksten nettopp er kort. Her er mindre plass til å måle ut det store, og mindre plass til å byggje opp den heilt spesielle rytmen denne skrivaren har.

Men for dei som eventuelt har vegra seg for å gje seg i kast med dei lange tekstane, kan denne forteljinga vere ein fin inngang til eit forfattarskap ein slett ikkje bør misse.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas, forfattar, lektor og fast bokmeldar i Dag og Tid.