Roman

Jon Fosse:

Septologien, III–V

Samlaget

Din stille båt

har ikkje namn.

Din stille båt

har ikkje hamn.

Din gøymde båt ved land.

Slik står det i diktet «Båten ved land» av Tarjei Vesaas. Den korte strofa har både motiv og tema som ein kan finne att i dei tre delane av Septologien som no er ute, nummer tre, fire og fem. Fosses hovudperson, kunstnaren Asle, målar mellom anna stille båtar (sjølv om dei ikkje kan sjåast som båtar på lerretet, han målar abstrakt). Han er opptatt av «den stille gøymda i alt som er», det som kanskje berre syner seg hos Gud. Temaet namn, altså identitet, er også heilt sentralt i verket.

Apropos namn, kva skal ein kalle desse bøkene, er det ein roman i fleire delar, eller er det kanskje heller ein symfoni? Fosses prosa har vel så mykje til felles med musikk og biletkunst som med litteratur. Fargar, bilete og symbol går igjen og igjen i nye variasjonar, stig og fell i ei bølgjelik rørsle. Slike bølgjer – vakre og meiningsfulle kvar for seg – var også den førre boka fulle av, men repetisjonane vart der til tider litt påtrengande og ikkje minst utfordrande for tolmodet til lesaren. Fosse har denne gongen dessutan kutta ned på alle dei innskotne «dei seier» og «det heiter». Resultatet er ei endå betre tekst som kjennest mindre stilleståande og med ei klårare retning. Lesinga glid jamt av stad, som – ja, kvifor ikkje – ein stille båt på ein roleg fjord. Innimellom tar handlinga eit lite kast, før båten/teksta på ny glid vidare. Det er ikkje tilfeldig, skrivaren har peila seg ut eit méd, ei sikteline, nett slik Asle gjer når han sit i stova si og ser ut glaset på sjøen.

Den inste lengsla

Den særeigne stilen som blandar notid og fortid utan skarpe kantar, er òg på plass og kjennest om mogleg endå meir saumlaus enn før. Det handlar framleis om kunstnaren Asle som bur på Dylgja, handlinga tar til akkurat der den førre boka slutta, både på notidsplanet og i fortida. Asle har vore i Bjørgvin med bileta sine, heime att pratar han med naboen og steller med hunden. Den andre Aslen, her kalla «Namnen», ligg ille medfaren på sjukehuset etter at hovudperson-Asle berga han frå å fryse i hel etter ei fyllekule i førre bok. Dobbeltgjengarmotivet er fullt til stades, og verkar kanskje endå meir mystisk. På notidsplanet har «Namnen» likevel ei mindre rolle, sidan han er sett ut av spel. I fortida er han der, i ungdomstida til Asle.

I tilbakeblikka er det nettopp den vi får vite meir om: Korleis Asle støtt var i opposisjon til mora, korleis han slutta med det meste – også skule – for å gjere det han kjende var det einaste han kunne og ville: måle. Mot slutten les vi korleis det gjekk til då han møtte ho som blir den livslange kjærasten, Ales.

Eit nærverande fråvær

I den førre boka var uttrykket «det lysande mørkeret» noko som teksta stadig kom attende til, her er det «det nærverande fråværet». I båe tilfelle er det tale om kunst, om Gud og tru, om alt dette vesentlege som ikkje kan setjast på formel, ikkje eigentleg kan talast om i det heile: «det er ikkje råd å setja ord på kva eit godt bilete seier (…) som om noko usynleg vert synleg og at det framleis vert verande usynleg, at det framleis er løynt, vert verande ein løyndom». Alle desse paradoksa og motsetnadene gjer teksta open og løyndomsfull på same tid, noko som i seg sjølv jo er eit paradoks.

På ny har Fosse forma eit skriftstykke som prøver å seie noko om det som kanskje berre kunsten kan seie noko om: grunnvilkåra i eit liv, kva mennesket inst inne treng og lengtar etter. Eg tykkjer det er heilt vedunderleg prosa.

Hilde Vesaas

Hilde Vesaas er forfattar, lektor og fast meldar i Dag og Tid.