Tungtvegande lettvektar
Mange aviser og blad legg vekt på å laga saker om vekt. Me les om undervekt og overvekt, vektauke og vekttap. Påfallande ofte får me sjå bilete av føter på ei badevekt. Det hender òg at me høyrer om vektklasser, som flugevekt, mellomvekt og tungvekt. Dei som ynskjer å vera ei motvekt mot all merksemda om kroppsvekt, lyt skriva om vekt på anna vis, til dømes kan dei greia ut om jamvekta mellom tilbod og etterspurnad.
Når målgranskarar talar om jamvekt og overvekt, dreiar det seg gjerne om tostava ord. Dei tostavingsorda som hadde stutt rotstaving i gamalnorsk, fekk jamt trykk på rot- og endestavinga. Desse orda kallar me jamvektsord. Orda som hadde lang eller overlang rotstaving i gamalnorsk, fekk hovudtrykket på fyrste stavinga. Desse orda kallar me overvektsord. I austlandske og trønderske målføre er endevokalen i overvektsorda svekt til e eller plent bortfallen, medan endevokalen i jamvektsorda anten er den same som i gamalnorsk (ofte a eller u) eller er vorten lik(are) rotvokalen. Underteikna kan finna på å seia å komma, en hana, ei viku og ei boso (jamvektsord), men å skrive, en bakke, ei vise og ei kiste (overvektsord).
Me kan vega orda våre – ja, me kan endåtil vega dei på gullvekt. Kva hender om me legg vega på vekta? Ordet er stutt, men det tyder ikkje at ordet er vege og funne for lett. Lettvektarar kan vega tungt i biletleg meining. Til grunn for vega ligg eit germansk verb med tydinga ‘røra seg, fara, lyfta’. Om me fester be- fremst, får me bevega, eit verb som har kome til oss frå tysk gjennom dansk. Orda veg, vogge, vogn og våg (som lenge har vore nytta om vatn og væsker (i rørsle)) er i ætt med vega. Me skal heller ikkje gløyma vekt, vektig, viktig og lekken -vettes i overvettes (norr. vætt, vett ‘vekt, tyngd’).
«Det veg ikkje alt so mykje som det ruvar», seier ordtaket. Nei, og i rømda vert me alle vektlause. Er det lettare eller vanskelegare å missa jamvekta då, tru? Her på jorda kan det vera tenleg å vita noko om eigenvekta til bilen og ikkje pakka med seg for mykje daudvekt eller bruka alle pengane på godteri i laus vekt. Me lyt vega for og imot og vega ulike omsyn mot kvarandre (jf. bm. overveie, eig. ‘vega meir enn’). Kva som vert tunga på vektskåla, er ikkje støtt so lett å seia i førevegen.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Mange aviser og blad legg vekt på å laga saker om vekt. Me les om undervekt og overvekt, vektauke og vekttap. Påfallande ofte får me sjå bilete av føter på ei badevekt. Det hender òg at me høyrer om vektklasser, som flugevekt, mellomvekt og tungvekt. Dei som ynskjer å vera ei motvekt mot all merksemda om kroppsvekt, lyt skriva om vekt på anna vis, til dømes kan dei greia ut om jamvekta mellom tilbod og etterspurnad.
Når målgranskarar talar om jamvekt og overvekt, dreiar det seg gjerne om tostava ord. Dei tostavingsorda som hadde stutt rotstaving i gamalnorsk, fekk jamt trykk på rot- og endestavinga. Desse orda kallar me jamvektsord. Orda som hadde lang eller overlang rotstaving i gamalnorsk, fekk hovudtrykket på fyrste stavinga. Desse orda kallar me overvektsord. I austlandske og trønderske målføre er endevokalen i overvektsorda svekt til e eller plent bortfallen, medan endevokalen i jamvektsorda anten er den same som i gamalnorsk (ofte a eller u) eller er vorten lik(are) rotvokalen. Underteikna kan finna på å seia å komma, en hana, ei viku og ei boso (jamvektsord), men å skrive, en bakke, ei vise og ei kiste (overvektsord).
Me kan vega orda våre – ja, me kan endåtil vega dei på gullvekt. Kva hender om me legg vega på vekta? Ordet er stutt, men det tyder ikkje at ordet er vege og funne for lett. Lettvektarar kan vega tungt i biletleg meining. Til grunn for vega ligg eit germansk verb med tydinga ‘røra seg, fara, lyfta’. Om me fester be- fremst, får me bevega, eit verb som har kome til oss frå tysk gjennom dansk. Orda veg, vogge, vogn og våg (som lenge har vore nytta om vatn og væsker (i rørsle)) er i ætt med vega. Me skal heller ikkje gløyma vekt, vektig, viktig og lekken -vettes i overvettes (norr. vætt, vett ‘vekt, tyngd’).
«Det veg ikkje alt so mykje som det ruvar», seier ordtaket. Nei, og i rømda vert me alle vektlause. Er det lettare eller vanskelegare å missa jamvekta då, tru? Her på jorda kan det vera tenleg å vita noko om eigenvekta til bilen og ikkje pakka med seg for mykje daudvekt eller bruka alle pengane på godteri i laus vekt. Me lyt vega for og imot og vega ulike omsyn mot kvarandre (jf. bm. overveie, eig. ‘vega meir enn’). Kva som vert tunga på vektskåla, er ikkje støtt so lett å seia i førevegen.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Sofi Oksanen er av dei forfattarane som har fått flest prisar i Norden. Bøkene hennar er omsette til 46 språk. Biletet er frå bokmessa i Wien i 2022.
Foto: Nicola Montfort / Wikimedia Commons
Vald mot kvinner som våpen
Sofi Oksanen ønskte å skrive ei bok som er tilgjengeleg for vanlege lesarar, som kan lesast utan kart og utan at ein treng følgje krigsnyhenda dag for dag. At essayet Putins krig mot kvinner skulle bli så skremmande, såg ho ikkje heilt for seg.
Gjengkrim – ein varsla katastrofe
Det går knapt ein dag utan grove valdshendingar i Oslo. Bak står gjengar og mektige kriminelle nettverk som har vakse fram dei siste ti åra.
For Balázs Orbán, som er politisk rådgjevar for statsministeren, er jobben å halda fast ved dei langsiktige måla til regjeringa mellom alle dei mindre og større oppgåvene i kvardagen.
Foto frå heimesida til Orbán Balázs i regjeringa
Verda ifølgje Orbán
BUDAPEST: I ei ny bok fortel ideologen til Viktor Orbán korleis Ungarn vil utfordra den liberale verdsordninga. Weekendavisen har møtt han.
Studentar mot politi ved Columbia- universitetet 30. april, då Palestina- aktivist-leiren skulle rivast.
Foto: Caitlin Ochs / Reuters / NTB
Ekko frå sekstiåra
Demonstrasjonane mot Israel og Gaza-krigen på universitet i USA vekkjer til live minnet om studentoppstandane i seksti- og syttiåra.
Eit portrett av filosofen Germaine de Staël, ein sveitsisk filosof som levde og virka 17- og 1800-talet. Ho er ei av fleire kvinnelege filosofar som har fått meir merksemd dei siste åra, ikkje minst takka vere arbeidet til filosof Kristin Gjesdal.
Filosofiske forviklingar
Professor Tove Pettersen meiner filosofifaget har eit likestillingsproblem.
Papiravisa