Det var ein gong eit land der matvareprodusentane og -leverandørane sat med makta i matvaremarknaden. Produsentane var få og store, medan daglegvarebutikkane var mange og små og hadde lite å stille opp med om Norske Meierier eller Gilde eller Stabburet eller Toro ikkje ville selje produkta sine til den prisen kjøpmannen kunne betale. Daglegvaremakta var skeiv i favør av produsent og leverandør, og det førte til lite produktutvikling og, truleg, for høge prisar.

Ja, slik var det ein gong i Noreg. Det var synd, men det som er endå meir synd, er at om ein ser på framlegget til forskrift om forbod mot usaklege prisskilnader som næringsminister Jan Christian Vestre sende på høyring i haust, kan ein tru det er slik daglegvaremarknaden i Noreg fungerer framleis.

I mai i fjor påla opposisjonen i Stortinget regjeringa å ta grep om daglegvarebransjen. Mellom anna å «utrede ytterligere konkurransefremmende tiltak og fremme forslag som kan hindre dominerende markedsaktører i dagligvarebransjen i å misbruke sin markedsmakt til å svekke konkurransen og stå i veien for nye innovative aktører».

Men kven er dei dominerande marknadsaktørane? I forskriftsforslaget Næringsdepartementet sende på høyring i oktober, er det leverandørane som får så å seie alt ansvaret for at det ikkje går føre seg prisdiskriminering i norsk daglegvarebransje. Det er leverandøren som kan verte så stor at det slår inn grunngjevingsplikt, og det er då leverandøren som må legge fram relevant informasjon for Konkurransetilsynet og grunngje at prisane dei opererer med, er lovlege.

Vertikal integrering

For å sette det på spissen: Har ikkje Næringsdepartementet fått med seg at eitt og anna har skjedd i daglegvarebransjen dei siste førti åra? Om vi framleis har nokre store meieri og slakteri og produsentkonsern som Orkla, har detaljistleddet tatt opp kampen gjennom å samle seg i kjede og konsern, dei òg. Slik har vi i dag, som kjent, tre daglegvarekjeder som kontrollerer all daglegvareomsetnad i Noreg. I ei rekke offentlege utgreiingar har det vorte peika på at maktforholda i bransjen ikkje har balansert seg, men tippa over frå for stor leverandørmakt til for stor butikkmakt.

Førre veke presenterte næringsministeren hurtigtiltak mot den kraftige prisveksten i daglegvarebransjen. Departementet vil no mellom anna gjennomføre ein marginstudie for å finne ut kor marginane i verdikjeda vert av. Det står att å sjå om utvalet Vestres gjeng set ned, vil klare å få oversikt over den floken vi kallar daglegvareprising.

Eg håpar òg dei har fått med seg på vegen at uklar marginfordeling ikkje er eit problem som har oppstått med dyrtida, men tvert om er eit av hovudproblema som vart peika på i den offentlege utgreiinga som verkeleg fekk bransjen på dagsorden, nemleg NOU 2011:4 «Mat, makt og avmakt».

Mjølk som døme

Vi skal ta eitt enkelt døme på tullete matprising: Hjå Coop får du kjøpt skumma økologisk Rørosmjølk på Rørosmeieriets eigen kartong. Denne mjølka kostar nett no 21,50 kroner per liter. Hjå Coop får du også kjøpt skumma økologisk Rørosmjølk på Coops eigen merkevare Änglamarks kartong. Denne mjølka kostar 18,50 kroner per liter.

Dei to kartongane inneheld akkurat den same mjølka. Prisskilnaden er på 14 prosent. Om framlegget til forskrift mot usakleg prisdiskriminering vert vedteke, er det Rørosmeieriet som får bevisbyrda kring prisskilnaden dersom dei skulle vekse seg store nok til å få ei «vesentleg marknadsmakt».

Men er det Rørosmeieriet som ynskjer seg dei to ulike produkta i utgangspunktet – eller er det Coop som tener på å selje si eiga merkevare billegare?

No er det òg varsla ei eiga utgreiing om eigne merkevarer og konsekvensar av vertikal integrasjon. Ja, det er mange utgreiingar i denne bransjen for tida, truleg for mange. Men nett denne har eg litt tru på. Dersom ho gjer jobben sin, bør ho byrje med å slakte forskriftsframlegget om usaklege prisskilnader – forhåpentlegvis før det rekk å verte vedteke.

Siri Helle