Ja, veit du kva, no kostar eg på meg eit heilt utropsteiken her – for har du sett: Denne veka er spalta «Frå matfatet – om mat og matproduksjon» ti år. Hurra!

Det beste med jubileum er at ein slepp å kome på noko nytt. I staden kan ein lene seg på gamle bragder, ta tilbakeblikk og evaluere – så også i denne jubileumsspalta, som speidar heilt attende til starten.

Den fyrste utgåva av «Frå matfatet» stod på trykk i Dag og Tid 7. desember 2012, og ho tok føre seg leverpostei i to variantar: Gilde Ovnsbakt Leverpostei laga på råvarer frå vanleg norsk innegris og leverpostei frå utegrisane hjå Grøstad Gris.

Ti år er både lenge – og kort. Då eg byrja å skrive matspalte om daglegdagse råvarer i 2012, hadde eg få konkurrentar – mange skreiv restaurantmeldingar, få skreiv om maten i daglegvarehyllene. I dag er vi fleire. Merksemda kring maten vår er større og kjem frå fleire kantar: Éin ting er pris, men vi snakkar òg stadig meir om berekraft, klimapåverknad, helse, reinleik og kvalitet, og stadig fleire er ute etter å avsløre matjuks. Sjeldan – truleg aldri – har nordmenn vore så opptekne av mat som vi er i 2022.

Kva gjer det med maten vår? Syner det att endåtil i ei så kvardagsleg råvare? Har leverposteivariantane våre endra seg på eit tiår?

Mindre lever

Som i 2012 byrjar vi med samvirkevarianten – Gilde ovnsbakt leverpostei – som på den tida inneheldt 36 prosent svinelever. I dag er talet 31 prosent. Dette gjer igjen noko med innhaldet av levernæringsstoffet med stor N: Det er berre 6 mg jern per 100 gram Gilde leverpostei no, mot 7 mg i 2012.

Har lever vorte for dyrt? Ein skulle ikkje tru det om eit innmatprodukt, men kanskje er det likevel slik – indirekte: Kanskje er det ikkje lever som er dyrt, men andre ingrediensar som har kome til ved å vere endå billegare.

I alle høve er det meir komplisert å lese ingredienslista til Gilde no. Ho inneheld ord som dekstrose, der det før var sukker (dekstrose er fruktsukker, det same som glukose, og i dette tilfellet vunne ut frå mais), her er gjærekstrakt og aroma og heile fire stabilisatorar no. Ja, og så har leverposteien vorte både mjølk- og glutenfri: Medan det før var både kveitestivelse og mjølk i posteien, er det no potetstivelse og solsikkeolje.

Gilde Ovnsbakt Leverpostei er rett og slett eit ganske anna produkt i 2022 enn det var i 2012. Prisen har òg endra seg: Han er tre kroner lågare denne desembermånaden enn ti år tidlegare, då han ifylgje meg sjølv kosta kring 27 kroner. I dag kostar han kr 23,90 på Spar.no. Om ein konsumprisregulerer 2012-prisen, vert dagens leverpostei endå billegare: 27 2012-kroner vert 36 2022-kroner. Det er noko å tenkje på no som maten liksom har vorte så dyr. Kanskje kostar han mykje fordi han for ikkje så lenge sidan kosta særs lite?

Kjedemakta

Innhaldslista til den konkurrerande leverposteien frå Grøstadgris er derimot om lag like lettlesen som ho var i 2012, men nokre endringar er likevel gjorde: Fløyte er bytt ut med skummamjølkpulver, kveitemjøl med potetmjøl og her er nokre prosent mindre kjøt og lever, her òg.

Dei største endringane i Grøstadgris er likevel strukturelle. Frå å vere ei gardseigd foredlingsverksemd er Grøstadgris no heilt og fullt eigd av daglegvarekonsernet Norgesgruppen. Merkevara set stadig dei same strenge krava til dyrevelferd: Grisane lever utandørs med tilgang til å rote i jorda og finne sin eigen mat i tillegg til kraftfôret, men overskotet går no til milliardærane i Norgesgruppen, ikkje til svinebøndene. Og her har prisen gått opp: frå 169 kroner per kilo i 2012 til 226,88 kroner hjå Meny i dag.

Berre i desse to leverposteivariantane kjenner vi altså att fleire trekk frå den store utviklinga i matnoreg. Ei auka interesse etter rettvist produsert lokalmat vert plukka opp og inkorporert i ei stadig meir vertikalt integrert næring der daglegvarekjedene får større makt – og kan sette prisane deretter.

Stadig fleire meiner dei har ein eller fleire matintoleransar, ekte råvarer vert i det stille bytte ut med nærings- og smakstomme stivelsesprodukt – og trua vår på at mat er dyrt, kan framleis utfordrast. Eit matmedvite folk fortener framleis betre.

Siri Helle