Det er temmeleg surrealistisk å fylgje debatten kring norsk matproduksjon for tida, sjølv om vi ikkje eingong prøver å forstå talgrunnlaget som forklarar – forvirrande? – kor mykje (eller lite?) bønder tener.

På den eine sida syner det seg at Noregs mest lønsame firma, Equinor, ikkje tek seg råd til å kjøpe norsk kjøt til dei som jobbar på dei norske plattformene sine. Sokkelen forbruker to tonn kjøt kvar dag, melder NRK, og sidan dei har tollfritak, kjem kring 80 prosent av kjøtet frå stader utanfor Noreg. Årleg vert det 584 tonn importkjøt, og vi kan samanlikne med den samla produksjonen av kjøt frå geit og kje her i landet – han var på 340 tonn i 2021.

På den andre har vi ein sentral storbypolitikar som hevdar at vi kunne fått stordriftsfordelar dersom til dømes 20 gardar slo seg saman til felles drift: «Mange som sliter seg ut i små fjøs kunne feks blitt helsearbeidere og lærere», skriv Fabian Stang på Facebook, og gløymer at dei aller fleste bønder alt er helsearbeidarar eller lærarar eller har andre yrke ved sida av.

Eg lurer og på om han verkeleg meiner vi bør ha totalt 50 mjølkeprodusentar i Vestland fylke – det er rett over éin per kommune – og at kvar av dei ville måtte ha bortimot 500 aktive mjølkekyr, i tillegg til plass i fjøset til kalvar og ungdyr. Syn meg den vestlandsbøen som kunne tole at alle desse dyra skal få kome ut og beite, Fabian Stang, og eg skal syne deg at det ikkje kjem til å gå likevel.

Ja, og på den tredje sida, den vi kallar innsida, melde Nationen nyleg om eit geitebruk i bygda Leksvik i Trøndelag som fekk tilbod om betaling frå Tine for å kaste geitemjølka dei produserte.

Får betalt for å slå ut

Då Leksvik, som ein gong var kjend som ei skikkeleg geitebygd, sat att med berre éin geitemjølkprodusent, meinte det mottakspliktige mjølkesamvirket Tine at det ikkje lønte seg å hente mjølka lenger, og tilbydde seg heller å betale for at bøndene skulle «ta hand om melka på egen hånd». Ja, dei foreslo endåtil at bøndene kunne levere mjølka på ein tank som Tine kan «tømme og levere til deponi», ifylgje direktør for Tine råvare, Eivind Kjuus, til Nationen.

Det er altså ikkje det å hente mjølka Tine ikkje får til. Det er å bruke ho. Slik har det vorte.

Årsaka er sjølvsagt ganske så mykje geografi. Når det er langt mellom geitebruka, er det òg langt å køyre geitemjølka for å få ho til eit meieri, og sidan langt frå alle meieri foredlar geitemjølk, kan reisene verte endå lenger.

Alt i 2004 var det nemleg ein del av jordbruksavtalen å definere «satsingsområder for geitemelkproduksjonen hvor det legges til rette for økt fleksibilitet og økte tilpasningsmuligheter». Ein definerte kommunar som er garanterte å få levere geitemjølk, og kommunar som risikerer å hamne utanfor mottaksplikta. Bakgrunnen var at alt i 2003 gjekk 600.000 liter geitemjølk via meieri og direkte til dyrefôr – fordi det, ifylgje arbeidsgruppa som greidde ut satsingsområdet, «ikke lå til rette for industriell anvendelse».

Send meieriet til geita

Det låg ikkje til rette, altså. Det var ikkje umogleg. Noko vi ofte gløymer i jordbruksdebatten, er at det er mykje i næringa som er bestemt av naturlover, men det gjeld ikkje verken politikken eller industrien. Eg kjenner meg heilt trygg på at det eksisterer teknologi som kunne gjort det mogleg for Tine å ta vare på geitemjølka gardbrukarane i Leksvik produserte.

Sjølvsagt skal ein ikkje produsere geiteprodukt til kva pris som helst. Poenget mitt er heller at kva den prisen vert, kjem an på kva ein vel å prioritere. Om ein prioriterer store, sentraliserte anlegg i inn- og utland (ja, eg tenker på den irske Jarlsberg-fabrikken), så vert det vanskeleg å ta vare på ein geitemjølkproduksjon som bør gå føre seg der geiter både har det best og er mest til nytte: i grisgrendte strøk med godt med utmark og fjellbeite.

Geiter skil seg frå kyr og andre husdyr på ei rekke område. Eitt av dei er at dei framleis, så å seie utan unntak, får nyttiggjere seg beiteressursar i utmarka sommarstid. Desse beitemarkene verken kan eller bør sentraliserast. I ei ideell verd burde meieriet då tilpasse seg naturgrunnlaget – ikkje omvendt. Det vert iallfall ikkje meir destruktivt enn å produsere mat for destruksjon.

Siri Helle