Mennesket er eit siv, men eit tenkjande siv, har ein fransk filosof sagt. Vi er veike skapningar, mykje veikare enn mange andre skapningar rundt oss. Men vi har ein uroleg hjerne som skaper urolege tankar.

Desse tankane har vore ei sterk endringsmakt i historia. Og dei er nok mykje eldre enn den kjende historia. Kanskje var det ein modig mann ved steinalderbålet som plaga dei andre med sine tankar om at det kanskje var meir dyr å jakte på den andre sida av fjellet eller elva, ettersom viltet minka i dei gamle jaktmarkene?

Og det kjende området auka, kanskje budde det andre folk der. Og samfunnet vart forandra.

Nye tankar skaper uro. Og dei kan truge rådande tankar og såleis vere farlege.

Sokrates og Kristus, som begge har sett djupe spor i tankehistoria, tenkte tankar som var i strid med rådande tankar og rådande makt, og fekk betale dyrt for det.

Siste halve tusenåret har det brote fram ein straum av nye tankar som har sopt gammalt tankegods og tilhøyrande maktstrukturar til side, eit langvarig tankeopprør.

Mennesket, individet, har tenkt seg gjennom desse nye tankane, og dei gamle, og gjort seg sine eigne tankar om verda omkring oss og maktene der. Mennesket er blitt myndig, med eigne tankar.

Filosofane har bore ved til dette opprørsbålet: Luther lét mennesket møte Gud på tomannshand, eit møte mellom to individ, utan innblanding av jordiske autoritetar. Descartes gjorde tvilen stoverein og nødvendig, og Kant gjorde mennesket til Guds medskapar i møtet med verda omkring. Mennesket levde i si sjølvskapte verd: Die Welt fur mich.

Ytringsfridommen vart arbeidsreiskapen i denne ryddejobben blant gamle og etablerte tankar. Hadde ein rett til å tenke, måtte ein også ha rett til å tale og bere tankane fram. Og mykje, det meste, vart forandra. Den eine kyrkja vart sprengd. Kyrkjelydar i hopetal dukka opp, med eigne sterke tankar om dei evige ting. Fotfolket søkte makta i dei nye kyrkjene. Og etablerte autoritetar vart avskilta og langt på veg parkerte.

Vår Gud sa frå til Moses på Sinai at han ikkje ville tole at namnet hans vart misbrukt. Og han fekk det som han ville. Europeiske lovverk verna Gud. Å spotte Gud var ulovleg og straffbart, med tunge straffer.

Og i dag? Sekulariseringa har gjort Gud mindre sentral i storsamfunnet. Bortsett frå i alle dei ulike gudshusa blir han lite omtala og knapt spotta.

Blasfemiparagrafar, der dei finst, er sovande. Å spotte Gud, om nokon bryr seg med det, er risikofritt.

Kongen er ein annan autoritet som har mist lovvernet sitt. I dag er det blitt ein blømande medieindustri å brette ut alt frå kongehusa, det såre og vonde, det intime og familiære, det ukloke og latterlege.

Ein gong var det streng straff for slikt. Karl Johan fekk sagt dødsdommar for utidig omtale av kongen og hans hus. Forbrytarane fekk rettnok nåde etterpå og berga hovudet.

Ytringsfridommen har i dag stort frirom, større enn nokon gong. Men på eitt samfunnsområde møter ytringsfridommen sterk og ubøyeleg motmakt. I omtale av militærsaker, krig og alliansar får ytringsfridommen ordre om å trø varleg, slik han ein gong måtte mot Gud og kongen.

Andreas Skartveit