Her om dagen reiste eg med T-banen i Oslo. Der sat ei lita jente, fire–fem år gammal. Ho hadde akkurat lært å telje. Med høg og entusiastisk røyst talde ho fingrane sine på venstre handa, medan ho peika på dei med den høgre. Ein, to, tre, fire, fem – ein, to, tre, fire, fem.

Ho var glad og gjorde lukke i vogna. Ho var på veg inn i den talverda vi vaksne lever i. Vi vassar i tal i sport, økonomi, vêr og vind, diett og vekt, kva som helst.

Micael Dahlén og Helge Thorbjørnsen gav i fjor ut Tallskalle, ei bok om tala i livet vårt og i historia.

Det eldste rekneskapsdokumentet vi kjenner, er frå Uruk i dagens Vetle-Asia. Det er rekneskap for tempelet der, og det er frå 3200 år f.Kr. Men det finst eldre funn, så kalla teljepinnar laga av bein, der menneske har skore inn hakk som kan lesast som tal. Dei eldste er over 40.000 år gamle. Det såkalla Lebombo-beinet vart funne i Swaziland. Det hadde 29 merke, og nokre hevdar at dei som laga det, var dei første matematikarane, afrikanske kvinner som brukte teljepinnen til å halde orden på menstruasjonssyklusen.

Og talsystema dukka opp. Tala kom frå Egypt, sa Herodot, den greske historikaren.

Vårt talsystem, vårt desimal- og posisjonssystem er hinduarabisk. Gjennom historia har dette systemet rydda seg ei hovudrolle mellom tala.

Det er eit titalssystem der siffera får verd etter den posisjonen dei har i talet. I talet 4444, er det første firetalet tusen gonger meir verdt enn det siste. Posisjonen tel.

Ein stor framgang var det då nullen kom trillande frå India og gav eit tal for ingenting. I romartala har kvart siffer fast verdi, same kvar det står i talet. X er ti, og aldri noko anna, som M er tusen og C hundre.

I boka hevdar forfattarane at romartala var kompliserte og vanskelege å bruke til rekning og kalkulasjon. Då romarane okkuperte Hellas og innførte romartala, stoppa den matematiske utviklinga som var godt i gang i Hellas. Hellas hadde framståande matematikarar. Romarane hadde ingen. Romarane var politikarar, generalar og juristar, ikkje matematikarar.

Dagens datamaskinar har sitt eige talsystem, eit totalssystem med to tal: 0 og 1. Med dette systemet kan enorme oppgåver løysast.

Babylonarane hadde eit talsystem med 60 som grunntal. Vi ber det framleis med oss når vi måler tid i minutt og sekund, og når vi måler vinkelen i ein sirkel.

Grannane vår i sør, danskane, held seg med to talsystem. I hovudsak held dei seg til titalssystemet, slik vi gjer. Men i tillegg har dei til dagleg bruk eit 20-talssystem.

I titalsrekkja opp til hundre finn vi tres, tre gonger tjue (60), firs, fire gonger tjue (80), og fems, fem gonge tjue (100). Tjuetala mellom desse blir så halverte, i halvtreds, 50, halvvegs til 60, halvfirs, 70, halvvegs til 80, og halvfems, 90, halvvegs til 100.

Dette tungvinte systemet har vist seg utruleg seigliva, trass i at det alltid har irritert utlendingar.

I Noreg har vi restar av eit tolvtalssystem når vi snakkar om tylft og dusin, og eit tjuetalssystem når vi reknar egga i sneis.

Tala kom seint inn i menneskelivet og historia. Teljepinnane er dei eldste spora vi har som fortel om det. Så gjekk det slag i slag: Den første folketeljinga i Egypt, 4000 år f.Kr. Den første eigedomsskatten ca. 1000 år seinare, også i Egypt. Pengar, setlar med tal på, kom først i Kina, 1600 f.Kr., det første folkeregisteret i Frankrike 139 e.Kr.

Alt er tal, sa den greske matematikaren, mystikaren, filosofen og musikkteoretikaren Pytagoras, han med læresetninga om katetane og hypotenusen 500 år f.Kr.

At tala skulle vandre inn overalt i livet vårt, hadde han nok ikkje tenkt seg. Det tok godt og vel eit par tusenår.

I menneskets historie er ikkje det lenge. Tala er faktisk nykomarar å kalle.

Andreas Skartveit