Moderne husdyrhald er ei suksesshistorie, i den forstand at dei har nådd dei måla som ein gong vart sette: å auke avdrått og avkasting.

For 70 år sidan var eg kontrollassistent i Hesby kontrollag på Finnøy. Den faste assistenten var sjuk, og eg vikarierte. Eg vitja kvar bonde éin gong i månaden og vog mjølka frå kvar ku. Så drog eg på meieriet med prøvar av mjølka for å måle feittprosenten.

Ved utgangen av kontrollåret laga vi lister som fortalde kor mykje smør kvar ku hadde produsert i det farne året. Dei beste kyrne og dei beste kuflokkane kom i Bondevennen, fagbladet på Sørvestlandet. Det var stas å kome i Bondevennen.

Hos ein del bønder fann vi gamle bøker frå fjøskontrollen i mellomkrigstida. Produksjonsauken fram til 1952, som var mitt år som kontrollassistent, var stor.

Dagens tal for årleg mjølkeproduksjon per kontrollert ku er langt høgare. Det er ei anna verd. Eit langvarig og seigt arbeid har gitt resultat.

Det er fleire grunnar til framgangen. Fôringa er rikare og betre. I dag får mjølkekyrne så mykje mat dei orkar, grovfôr og kraftfôr.

Hovudgrunnane er nok likevel arbeidet med avlen. Bøndene har tatt full styring over forplantinga, kjønnslivet, til både storfe og småfe.

Når ei ku kjenner at det er tid for forplanting, som kyr alltid har gjort, er det ikkje ein okse som dukkar opp. Det er dyrlegen, eller assistenten hans, som kjem med ein sædskvett, tappa frå ein utprøvd avlsokse som står på ein avlsgard hundrevis av kilometer unna. Denne sædskvetten, forskriftsmessig lagra og transportert, blir lagd inn i kua. Og livet kan gå sin underlege gang. Nokre månader etter kjem det ein kalv, full av gode gen.

Det er ei stegvis utvikling som har ført til denne avanserte og finurlege forplantinga. Eit markert steg på framgangsvegen var då lagsoksen dukka opp. Nokre storfehaldarar slo seg saman og kjøpte ein okse frå ein kuflokk med gode mjølkekyr. Denne oksen hadde høgtytande mor og bestemødrer og skulle tilføre avkommet sitt gode mjølkeevner.

Han vart plassert midt i bygda, og det var jamn trafikk til garden hans av kyr som vende heim med den gode sæden hans med seg.

Før lagsoksen var det gardsoksen som regjerte over kyrne sine. Han gjekk saman med haremet sitt, og det vart mykje lauslivnad, paring i hytt og vêr. Fødslane kom når dei kom, utan oversikt og planlegging.

Av denne lystige lauslivnaden vart det politikk, og styresmaktene greip inn. I 1873 kom den første hanndyrlova. I 1890 fekk herada, ved kongeleg resolusjon, rett til å velje ein komité som skulle granske og godkjenne dei vêrane og hingstane som skulle sleppast på fellesbeite. Lova slo fast at kjønnsmogne oksar og vêrar skulle haldast borte frå utmarksbeita i beitesesongen. Den endelege lova vart sett i kraft i 1919.

Det var ikkje lenger fritt fram for paring for kven som helst. Ei styrande hand kom til syne i det avlsarbeidet som var i utvikling.

Andreas Skartveit