Utstilling

HL-senteret

Ruth Maiers korte liv

12. mars–1. august 2018

Ruth Maiers 22 år korte liv er blitt til ei internasjonal utstilling, laga med norsk assistanse på eit dokumentasjonssenter i Wien, fødebyen hennar, no å sjå i det som under krigen var Maria Quislings musikkrom i Villa Grande på Bygdøy, der HL-senteret – Senter for studier av Holocaust og livssynsminoriteter – held til.

Dette gir endå meir meining enn ein først skulle tru. For alt dagen etter at Quisling var blitt «ministerpresident», 1. februar 1942, tinga han 12.000 eksemplar av «Spørreskjema for jøder i Norge». Svara som kom inn, la grunnlaget for massedeportasjonane seinhaustes same år. Ei av dei som hadde fylt ut skjemaet – med skrivemaskin, sidan ho hadde gått kurs for å lære seg noko nyttig – var Ruth Maier. Det sirleg utfylte skjemaet er med på utstillinga.

Familien

Så mykje nytt får vi ikkje sjå, men vi kjem nærare innpå familien Maier – far, mor og veslesøster Judith. Og dei enkle, kortfatta montasjane på tre språk får nøkternt fram noko av galskapen som tok livet hennar og – framfor alt – korleis det var å vere ung, jødisk kvinne på flukt frå jødefiendtlege krefter. Krefter som kunne finnast der du minst venta det, til dømes blant norske politifolk.

Det var som om ytre omstende definerte livet hennar. Familien hadde meldt seg ut av det jødiske trussamfunnet i Wien alt i 1927, då jenta var sju år, og levde om lag som ateistar. Men då nazistane vedtok dei antisemittiske Nürnberglovene i 1935 og nokre år seinare annekterte Austerrike, var det sjølvsagt ingen som spurde kva ho meinte. Då blei familien kasta ut av husværet sitt fordi dei var jødiske. Og då nazistane på 18-årsdagen hennar, natt til 10. november 1938, sette i gang Krystallnatta, med omfattande valdshandlingar mot jødar og jødisk eigedom både i Tyskland og Austerrike, gjekk det med all gru opp for Ruth kva ho stod andsynes.

«Nå vet jeg (…) hva mennesker er i stand til å gjøre. Mennesker, Guds avbilde», skreiv ho i dagboka si dagen etter.

Dagbøkene

Dagbøker skreiv ho, med nokre opphald, frå 1933 til ferda gjekk med troppetransportskipet «Donau» til Auschwitz 26. november 1942. Fem dagar seinare fanst ikkje Ruth Maier meir. Venninna Gunvor Hofmo berga dagbøkene for ettertida, men Gyldendal ville ikkje gi dei ut då ho gjorde ein framstøyt på 1950-talet. Hadde forlaget reagert slik dei burde, ville vi fått ein «norsk Anne Frank», har det vore sagt. I staden var det Jan Erik Vold som gjorde den jobben femti år seinare, og utstillinga fortel at dagbøkene no finst på tolv språk. Og i 2014 vart dei del av Unescos dokumentarv. Dessutan har dei vore nytta som grunnlag for teaterstykket Tvillingsjeler av Otto Homlung (om forholdet mellom Maier og lyrikaren Gunvor Hofmo) og musikalen Letters From Ruth (Gisle Kverndokk og Aksel-Otto Bull) som har vore framført på Broadway. I tillegg arbeider Elsa Kvamme med ein film.

Eit «jødisk medvit»

Maier hadde eit ønske om å dele lagnad med dei ho dei siste åra hadde identifisert seg stadig sterkare med. For om oppsedinga hadde vore «gudlaus», opna nazistanes ugjerningar auga hennar for kva det ville seie å vere jøde. Ho utvikla gradvis eit «jødisk medvit», i takt med at jødehatet kring henne auka. Det er ein ung jøde som flyktar til Noreg i januar 1939, der Arne Strøm på Lillestrøm har gjort alt papirarbeidet som skal til for at ho kan få sleppe inn i landet. Her trur ho seg trygg, her vil ho få oppfylt sitt høgste ønske: å ta artium og kunne studere. Då toler ho òg å måtte lære seg to norske språk, noko ho i eit brev kallar Wahnsinn (galskap).

No finst Ruth Maier berre i skrift og bilete. Men det er interessant at denne utstillinga oppstod i Wien då eit sentralt dokumentasjonsarkiv samla materiale til ei utstilling om korleis folk tok over jødisk eigedom i okkupasjonsåra, og slik fann namnet Maier. For også dette knyter an til norsk okkupasjonshistorie, slik historikar Bodil Stenseth i fjorårets bok om Villa Grande dokumenterte at også Quisling stal jødisk eigedom. Sirkelen er slutta.

Jan H. Landro

Jan H. Landro er journalist, forfattar og fast skribent i Dag og Tid.