Litteratur

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Sist veke kom bergenspoeten Erlend O. Nødtvedt med Slekter. Boka er ein merkeleg ting å få i handa. Baksida, der ein forventar å finne ein tekst om boka, er dekt av eit ovalt, sepiafalma fotografi av forfattaren, med sideskil og oppbretta skjortekrage, gamaldagse briller utan bøylar balanserande på nasen og eit forpint formelt uttrykk. Framsida liknar ei klassisk slektsbok. Burgunderfarga, med eit tre på. Vridd stamme, røter, greiner skjulte av eit virvar av tette, forgylte blad. Den fyrste dikttittelen er «Tabulae genealogicae» og må vere eit ordspel på «tabula rasa», teorien om at vi vert fødde med eit sinn som er som eit blankt ark. I denne boka er det ikkje slik. Ein byrjar ikkje blank, men som ei alt påbyrja bok, full av namn og hendingar ein aldri heilt vil forstå.

Til kjeldene

– Er dette slektsgransking i verseform?

– Ja. Eg dreiv lenge med slektsgransking, som ein annan pensjonist, og etter kvart såg eg at dette er stoff som eignar seg for poetisk omarbeiding. Eg byrja å leite etter det litterære i kjeldene, ikkje berre namn og årstal.

– Har du hatt hjelp av slektsgranskarar eller dei no digitale kyrkjebøkene og slektsarkiva?

– Eg har vore så djupt nedi matriklar og kyrkjebøker at eg somme tider har drøymt i gotisk skrift. Det er ei særskild glede å finne riktig person etter langt tids leiting. Der er ho! Tipptipptippoldefar var altså gift tre gonger! Ein vigsel for 274 år sidan, ein av 45 same år, på same kyrkjebokside, men akkurat desse namna gløder. Og så sender eg dei ein tanke, då. Og skriv dei inn i diktsamlinga så dei finst litt meir enn før.

– Du seier at du leita etter det litterære i kjeldene. Kva inneber det?

– Slektstavla er ei slags urform i litteraturen. Og mykje av den tidlege litteraturen er jo nettopp oppramsingar av slekter. Det er ei form for litteratur der berre ein liten merknad kan romme eit helt liv. Ein har kanskje eit namn, eit fødselsår og eit dødsår, og kanskje ei lita opplysning om at personen var ute i skogen for å henta ved og fraus i hel. Det kan vere absolutt alt som er att etter eit menneske. Dette fortetta i genealogien drog meg til seg. Den fortettinga høver for litteratur.

Å vere mange

– På omslaget av boka heiter du berre Nødtvedt, ikkje Erlend O., som om du freistar smelte saman med alle som har hatt etternamnet før deg. Dreier det seg om eit ønske om å vere fleire enn seg sjølv?

– Ja, det er eit slags kollektivt prosjekt. Det handlar om ei lang rekkje menneske som korkje byrjar eller sluttar med meg. Namnegleda er òg sentral. Berre lyden og oppramsinga av namna. Omslaget skal minne om typiske slektsbøker. Ein finn dei på alle bibliotek. Dei er like kvarandre. Alltid dette treet på framsida, og ei slektstavle.

– Ein plass i boka spør du deg sjølv kva desse fjerne slektningane har med deg å gjere. Fann du svar på det?

– Nei, ikkje anna enn at dei vedkjem meg. Eg er ein forstadsgut frå Fyllingsdalen i Bergen, utan nemneverdig historisk tilknyting til ein stad eller ein større slektssamanheng. Boka er ein freistnad på å kome seg inn i ein slik samanheng. Og det ein finn ut når ein granskar opphavet sitt, er at ein ikkje er spesiell, og at alle er i slekt. Ein kan bruke slektstavla til å konstruere kva opphavsmyte som helst. Likevel tykkjer eg det er artig å sjå føre seg denne store spennvidda mellom det nære og det fjerne, via tippoldeforeldre og langt bakover i den historiske skodda. Nettopp av di ein ikkje skal langt tilbake i tid før heile verda blir scena for slektshistoria.

Jåleri?

– Du nemner det forfengelege med mykje slektsgransking. Frykta for å verte gløymd og behovet for å smykke seg med eigenskapane til for lengst døde slektningar, som om bragdene deira seier noko om kven vi er?

– Ja, på eit vis er slektsgransking eit svært sjølvsentrert prosjekt. Ein lagar eit skjema der alt peiker nedover mot ein sjølv. Men idet eg tek inn framtidsperspektivet, trekker eg meg tilbake, og då handlar det med eitt om mykje meir enn meg sjølv. Eg ser meg sjølv i eit breiare tidsperspektiv. Når eg tenkjer på tipptippoldemor mi, som eg veit éi setning om, forstår eg at like lite vil vere att etter meg. Ein dag kjem eg berre til å vere eit namn, nokre årstal og nokre filer i ei eller anna gamal virtuell sky.

– Når morfaren min møtte nye folk, «snakka han seg i slekt». Det var hans måte å kartleggje dei rundt seg på, via ei forståing av kvar og kven dei kom frå. Slike folk har ofte eit klart bilete av eigen lagnad i lys av førestillingar om kva slags folk dei var, dei som ein gong budde der oppe på slektsgarden.

– Ja, slikt er mykje meir utbreidd på bygda. Familienamnet mitt kjem frå ein gard der slekta ikkje har budd på 150 år. No er det byggjefelt der. Fordi eg har følt meg utanfor slike samanhengar, har eg freista presse meg inn igjen i dei. Det gjer at eg er medviten om distansen mellom meg og det eg skriv om i boka. Eg har freista finne ein balanse mellom det inderlege og denne avstanden.

Å spegle seg i forfedrar

Han er òg interessert i korleis det som hende i generasjonar rett over han, har innverknad på notida hans.

– I eit av dikta listar eg opp mange slektningar som døydde rett etter at dei fekk barn. Det har gått igjen i ei av slektsgreinene mine. Morfaren min mista mor si då han var berre eit år gamal. Eg lurer på kva innverknad det har hatt på mor mi, og kva det igjen har hatt å seie for meg.

– Fortida er ikkje ferdig med oss, sjølv om vi kanskje er ferdig med henne?

– Ja. Ho verkar i oss, på vis vi ikkje har oversikt over.

–?Trur du ein blir klokare på seg sjølv av å freiste forstå sitt eige lynne i lys av dei som gjekk føre?

–?Ja, det trur eg. Men det er eit vanskeleg spørsmål. Det har med temperament å gjere. Mange kan ikkje namnet på oldemødrene sine og kunne ikkje brydd seg katten om det, medan med meg har det alltid vore motsett. Eg har vilja vite så mykje som mogleg. Eg veit ikkje kor det kjem frå, dette at eg er så oppteken av fortida.

– Du treng ikkje forstå det. Du skal lage lyrikk. Men kanskje diktinga og slektsgranskinga deler ein slags formnostalgi. Er det difor du i Slekter ikkje skriv like dialektnært som du har gjort tidlegare, men på eit meir konservativt bokmål?

–?Det er vel språkblanding som er mi greie, og språkblandinga er framleis til stades. Eg saksar frå eldre kjelder og bringar dei saman med eit meir notidig språk. Det er denne leiken med kjeldene som har vore utgangspunktet. Det dialektnære er eg ufortent kjend for. Det er eigentlig berre i bergensboka eg er så gyseleg dialektnær. Eg har alltid vore oppteken av kompilasjonsomgrepet. Det å samle og føye saman. Eg ser på meg sjølv som ein kompilerar. Eg skal setje saman ting som ikkje har vore sette saman før. Det er min metode. Stoffet i seg sjølv styrer meir enn mitt eige behov for å uttrykkje meg. Men samstundes er jo mitt behov for å uttrykkje meg til stades i organiseringa av stoffet.

–?Ja, og det kjem til uttrykk i forma. Du lèt bokstavane danne former på sidene som illustrerer innhaldet, som når du skriv om urner og verselinjene tek urneform.

–?Ja, eg har freista syne tematikkane i typografien. Til dømes kan ein finne DNA-strukturen att i teksta, og nedoverrørsler der ein ser korleis ting vert sende nedover, slik dei vert sende nedover i slekta. Dette har vore eit takksamt materiale å arbeide med, også typografisk. Boka som ting, korleis skrifta og boksidene ser ut, har alltid vore viktig for meg.

Misvisande metaforar

Midt i boka skriv han:

tremetaforen like misvisende

som kekuleskjemaet som tvinger

ættetavlen inn i en falsk renhet

– Kva meiner du med «falsk renhet»?

– Det handlar om at slektstreet tek utgangspunkt i ein bestemt person – probanten på fagspråket – og det kan sjå ut som om alle desse liva peiker mot denne, toppskotet på ætta. Men i røynda er det meir eit kratt enn eit tre. Eg samanliknar det med eit ubøtt garn.