Norsk

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Éi viktig endring gjeld definisjonen av «nordmann». Endringa er marginal, men betyr truleg mykje for fleire, meiner redaktøren. Der det før heitte «person fra Norge», heiter det no «person som bor i el. kommer fra Norge». Du må altså ikkje vera fødd i Noreg for å kunna kalla deg nordmann.

Ordbokverket frå 1986 har vore gjennom fleire revisjonar, men her skulle det ikkje berre flikkast. Den 31 år gamle målaktivisten frå Voss tok alt frå grunnen av, ord for ord, og eig det ho meiner ein ordbokredaktør må ha – tolmod og humor. Humor kjem godt med når ein må innsjå at ein får ikkje med alt og heller ikkje klarar fanga opp alt det nye.

Trass i ung alder er språkvitaren frå Urdland ein driven ordbokredaktør. Etter mastergrad i nordisk ved UiB gjekk ho inn i arbeidet med å sluttføra den store Norsk Ordbok. Ordbok over det nynorske skriftspråket og dei norske dialektane. Før ho kunne byrja som den yngste redaktøren nokosinne, måtte ho rett nok gjennom eit årskurs hos to av dei mest røynde redaktørane i prosjektet.

Å gi ut eit nasjonalt ordbokverk er ingen spøk.

Då står ein litt friare som redaktør for ei forlagsutgiving, meiner ho. For reglane er ulike. No kunne ho henta ord frå Twitter, noko som var utenkjeleg i Norsk Ordbok, sjølv om «tunge» Oxford English Dictionary godtek det som kjelde i dag.

– Kva avgjer kva tid eit ord er modent for ordboka?

– For den nasjonale ordboka er det svært strengt. Der må orda vera nytta i så og så mange år og belagt på visse plassar, ikkje i tekstmeldingar, til dømes. I andre ordbøker kan ein ta inn ord som ikkje har vore i bruk på lenge eller er henta frå meir omdiskuterte kjelder.

Målet med denne ordboka er at ho skal spegla dagens samfunn og røyndommen kring oss, forklarar redaktøren.

frå andre kulturar

Ein del ord og ordtydingar er ikkje lenger i bruk. Orda som går ut av papirordboka, vil bli søkbare i ei nettutgåve, men då med ein merknad som seier at dei er avleggse. Slike ord kan vera «autoerotikk» (onani), «bibliotekbil» (bokbuss) og «ekvipering» (klesbutikk). På den andre sida har mykje av termapparatet i skulen endra seg, og det viser sjølvsagt att i ordboka. Elevar har ikkje lenger ein «klassestyrer», men ein «kontaktlærer». Det som før var «hovedfag» er no erstatta av «mastergrad». Elles har ord knytte til andre kulturar fått større plass, likeins ord som har med klima og økologi å gjera. Matkulturen har òg gitt mange nye ord, fortel vegetarianaren bak boka.

– Ordbokarbeidet er ganske mekanisk. Frekvens i ordbasar fortel oss kva ord som bør vera med. Men på områda der basane er mangelfulle, er det redaktørens oppgåve å fylla lakunane.

– Det føreset at redaktøren veit at desse orda finst?

– Og det er det som er så vanskeleg; du kan ikkje fanga opp absolutt alt. Det viktigaste for meg har vore å vidareføra tradisjonen til dei som har arbeidd med ordboka før meg, få med orda det finst belegg for og laga ei så inkluderande ordbok som råd med omsyn til oppslagsord, definisjonar og døme på korleis orda er nytta.

– Før i tida var det ordbokredaktøren som valde kva ord som skulle med, utan omsyn til om ordet vart nytta i stor grad eller ikkje. I dag, derimot, baserer dette arbeidet seg på registrert bruk. Alle orda som er med i mi bok, er registrert brukte, og dei speglar såleis samfunnsendringane.

Forlaget presenterer verket som ordbok i «likeverdsperspektiv». Det gjeld ikkje berre ordutvalet, strekar redaktøren under, men like mykje definisjonane og bruksdøma. Sidan dei aller fleste ordbøker er skrivne av menn, og tydeleg prega av det, har Urdland Karlsen freista retta opp noko av denne ubalansen. No sytte rett nok ho som laga førsteutgåva av boka, Aagot Landfald, for å få inn mange ord frå kvinnenes domene.

– Kvifor er ikkje «helsesykepleier» med, i tillegg til «helsesøster»; ordet er jo på full fart inn?

– Dette ordet vart eg merksam på etter at revideringa var ferdig. Heldigvis er definisjonen av «helsesøster» i ordboka kjønnsnøytral.

– Kor lang tid trur du det vil ta før dei kjønnsbestemte yrkestitlane er heilt utrydda?

– Kjempelang tid! Desse «-mann»-endingane betyr jo også «menneske», og det blir det gjerne argumentert med frå dei som vil behalda «fylkesmann» og liknande ord.

– Du har teke med «segway», men ikkje den norske nemninga «ståhjuling». Bør det ikkje vera ei oppgåve for ein ordbokredaktør å hjelpa fram norske ord til erstatning for utanlandske nyord?

– Jo, det har du heilt rett i. Eg er svært for norske avløysarord. Når du sit med enorme datamengder, kan det av og til gleppe. Men eg meiner at «ståhjuling» er med i nettutgåva av ordboka, som kjem i haust.

«Osloenser»

– Er dette den første norske ordboka som har med det kjønnsnøytrale pronomenet «hen»?

– Du finn det òg i Det Norske Akademis Ordbok (NAOB), som vart redigert samstundes med mi. Men vi har ikkje sett til kvarandre. Det er kjempeflott, men òg litt overraskande at NAOB har med «hen», fordi eg vil tru NAOB er redigert etter litt strengare krav til kjeldegrunnlaget.

– Det oppstår ofte tvil med omsyn til innbyggjarnemningar. Kva heiter til dømes ein person frå Asker? Der gir Norsk ordbok – bokmål god hjelp. I arbeidet tok redaktøren for seg alle landets kommunar for å finna minst éi innbyggjarnemning for kvar av dei. Med god hjelp frå ivrige Facebook-brukarar mangla ho til slutt berre to–tre, men då var tida ute.

– Er det semje om «osloenser» som namn på folk frå Oslo, sidan boka no gjer den nemninga offisiell?

– Ein stad har gjerne fleire innbyggjarnemningar som er meir eller mindre offisielle. «Osloenser» er til liks med «oslokvinne» og «oslomann» ei av dei innbyggjarnemningane som har fått plass i ordboka på bakgrunn av belegg.

– «Døv» er komme på fy-lista over ord som også kan vera nedsetjande?

– «Døv» har fått denne stilmarkøren for å gjera lesaren merksam på at ordet også har ein negativ valør, i betydninga kjedeleg. Eg skjønar godt at døve heller vil omtala seg sjølve som høyrselshemma. Likeins er «neger» markert slik, og enkelte andre ord.

– I neste utgåve er vel «problem» ute, sidan det berre finst «utfordringer» no?

– «Problem» vil nok framleis vera med, men kanskje med ei meir avgrensa tyding og der «utfordring» har fått mykje av innhaldet «problem» har i dag. Men dette blir eit problem, eller ei utfordring, om du vil, for den neste ordbokredaktøren.