Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Sigri Sandberg drog til Finse for å freiste å kurere den hardnakka mørkeredsla si, og for å skrive ei bok om mørke. Etter fem døgn med kamp mot mørket og med seg sjølv, kan ho no konstatere at ho er nesten kurert, og at ho har fått langt større sans for mørket. Bok blei det òg: Mørke. Stjerner, redsel og fem netter på Finse.

Men kva slags bok?

I desperat trong for å kunne setje ein merkelapp på det litterære produktet spør eg forfattaren: Er det essay, opprop for vern av nattehimmelen, kampskrift for mørket, mørkets kulturhistorie eller folkeopplysning pakka inn i reisereportasje?

– Stryk essay, men behald resten. Det er nok meir forteljande sakprosa, nature writing. Både i Noreg og i utlandet er det litt trendy å ta eit naturfenomen, gå inn i det på ein personleg måte og gripe det an frå ulike vinklar med digresjonar i alle retningar.

Skremt og fasinert

Mørket har både skremt og fasinert Sigri Sandberg lenge.

– Då redaktøren min, Cecilie Seiness, nemnde ordet, tende eg straks. Eg fekk mange idear og tankar i hovudet om korleis dette kunne utviklast til ei bok. Det første eg tenkte på, var mi eiga mørkeredsle, kva som gjer at ein er redd mørket. Kva er mørket? Stadig fleire spørsmål melde seg. Så var det berre å dra til fjells, både for å oppsøkje mi eiga redsle og for å få meir kunnskap om sjølve mørket.

Vi kan altså konstatere at mørkeredsla Sigri Sandberg skildrar, ikkje er fiksjon, noko ho trong for å kunne skrive denne boka. Redsla er høgst reell, forsikrar forfattaren. Og når ho skriv at ho ei natt, etter å ha høyrt lydar utanfor, henta øksa og la henne ved sida av seg på hovudputa, er også det eit faktum.

– Eg er ikkje redd spøkjelse, og mot slike hadde jo ikkje ei øks hjelpt. Men eg er redd folk. Det kan ha samanheng med at eg budde mange år på Svalbard, og der var eg redd isbjørn. Men så lærte eg å handtere rifla. Då kjende eg meg trygg.

Men folk, derimot.

– Eg kan enno kjenne akutt redsle når eg går kring i Oslo om kvelden og ser litt skumle folk. Då hender det at eg grip etter rifla som sjølvsagt ikkje er der.

– Eg håper du ikkje har nemnt dette for fastlegen din.

– He-he. Nei da, heller ikkje på Finse har eg noko våpen. Eg er så glad i landskapet der at det kjendest heilt nødvendig å klare å hamle opp med frykta slik at ho ikkje skulle avgrense meg på noko vis der oppe.

Sigri og Christiane

43-åringen har gitt ut meir enn eit dusin bøker, somme på bokmål, andre på nynorsk, dei fleste om naturen. Eigentleg er ho bergensar, men mora, Signe Sandberg, var sokneprest i Eivindvik i åra 1985–1993, og i prosten Dahls rike fekk ikkje dottera skrive bokmål på skulen. Det er ho takksam for i dag.

I boka skriv ho ikkje berre om dei fem døgna i den nye familiehytta på Finse. Sandberg koplar også inn – og siterer frå – tyske Christiane Ritters forteljing om det året ho overvintra med to menn på Spitsbergen, 1934–1935. Ikkje fordi ho meiner fem netter aleine på Finse, med kort veg til toget, kan samanliknast med strabasane den austerrikske kvinna heldt ut for åtti år sidan.

– Eg prøvde å finne ein måte å skrive det på så lesarane skulle skjøne at dette var «uten sammenligning for øvrig». Nokre av dei same tankane, noko av det same vêret, nokre av dei same kjenslene som oppstår for naturen, trur eg likevel vi begge kan ha hatt. Historia ho fortel, er aldeles nydeleg. Ho har eit eige lag med å skildre det arktiske, og det kjem over på ein heilt annan måte enn kva noko mannfolk nokosinne har gjort. Mange har overvintra på Svalbard, men når kulturkontrasten blir så stor – ho kom som kunstmålar frå Bøhmen og skulle dele ei ti kvadratmeter stor fangsthytte med to menn i eitt år – klarer ho å skildre dette heilt fantastisk, i tillegg til dei poetiske skildringane av naturen og sesongane oppe i isaudet.

Mot kunstig lys

Som kampskrift er Mørke eit innlegg mot overdriven bruk av kunstig lys og for det naturlege mørket. Sigri Sandberg nyttar ord som «lysforureining» og «lyshygiene» og peikar med vitskapen som kjelde på kor helsefarleg det kunstige lyset kring oss er for alt levande liv. Ho meiner Noreg er ei sinke på dette området, andre land har byrja ta tak i problemet gjennom lovregulering og andre tiltak.

Med bakgrunn i at to tredelar av nordmenn ikkje lenger kan sjå Mjølkevegen der dei bur, og at stoda er endå verre mange andre stader på kloden, meiner ho tida er inne for aktivisme. Denne «mørkekvinna» vil kjempe både for det naturlege mørket og for sterk reduksjon i bruken av kunstig lys, især alle dei «blå» lysa i PC, mobil og andre kjelder som bidreg til å øydelegge den naturlege døgnrytmen vår.

– Eg ønskjer at bruken av kunstig lys i det offentlege rommet skal lovregulerast strengare. Medvitsløysa har rådd ved lyssetjing av bygningar og vegar. Treng alt å bli lyst opp? Med kva styrke? Og kva slags lys? Eg håper at folk får augo opp for mørket.

Når ho ser korleis USA, og i stigande grad land i Europa, har gripe fatt i desse problema, bør også Noreg tenkje meir over både lovgiving og korleis ein kan auke folks medvit om denne problematikken, meiner ho.

– Det finst både «stjernebygder» og «nattehimmelbyar» ute i verda, stader der dei slår av nesten alt lyset når tilhøva ligg til rette for å sjå nattehimmelen og stjernerikdommen. Desse er blitt turistattraksjonar, noko vi kunne få til her i landet også.

Det farlege LED-lyset

Det «gode» med lysforureining er at det er lett å skru av lyset, men det er ikkje noko vi kan gjere alle stader og til alle tider, seier Sandberg.

– Mykje kan kvar og ein av oss gjere, og vi bør skjerpe det individuelle medvitet om korleis vi nyttar kunstig lys. Her kjem lyshygiene inn, dette at vi er like opptekne av å unngå skadeleg lys som farlege bakteriar. For det verste ved den sterkt overdrivne bruken av kunstig lys er kor mykje det skader menneske, dyr og plantar.

Forfattaren vil ha vekk det blå lyset frå LED-lampene. Ho finn det paradoksalt at EU i 2012 forbaud glødepæra, men ivra for den energieffektive, men endå farlegare LED-pæra. Det lyset går rett inn og seier til hjernen at det er dag, og dermed stoggar produksjonen av hormonet melatonin, som gjer at vi blir trøytte og får sove. Dei gule pærene gir eit litt fredelegare signal.

I Mørke refererer Sandberg til ein studie som blei gjennomført på Valen sjukehus i Sunnhordland. Der regulerte lege Tone Elise Gjøtterud Henriksen lyset og gav maniske pasientar og personar med søvnforstyrringar oransje briller som blokkerer det blå lyset. Medisinering i månadsvis hadde ikkje hatt effekt, men pasientane blei mykje betre av brillebehandlinga i løpet av ei veke. Når dei fekk sleppe blått lys etter klokka seks om kvelden, forsvann den maniske overaktiviteten, og søvnkvaliteten blei betre.

Slike briller dei to siste timane før leggjetid kan vere løysinga for mange som slit med dårleg eller lite søvn. Og brillene finst.