Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det den 37 år gamle sandnesbuen og trebarnsfaren Kristoffer Hatteland Endresen derimot hadde sett, var ein avisnotis som fortalde at det fanst fleire grisar enn menneske i Rogaland. Det fekk han til å lure på kvar alle desse svina oppheldt seg. Og då han på godt grisevis grov seg ned i spørsmålet, grov han like godt vidare og kom opp med mengder av historisk og kulturhistorisk stoff knytt til grisehald og griseliv og mangt anna griseri. Med bakgrunn frå journalistikk og ein mastergrad i historie, rett nok utan bacon, visste han kvar han skulle leita. Og sidan svin var det den matglade lektoren åt mest av, kjende han seg klar for å skape historie.

Tittelen på boka gav seg sjølv: Litt lik oss. En fortelling om grisen. For det er dette som er så fascinerande med denne gryntande skapningen: Han er meir lik oss enn vi set pris på. Intelligent er han òg. I medisinfaget og i militæret er grisen mykje brukt som modell for menneskekroppen. Huda, underhudsfeittet, muskulaturen og organa er mistenkeleg like våre, fortel forfattaren.

Det første Endresen gjorde, var å avtale eit besøk hos grisebøndene Leiv og Eirik Rugland på jærgarden med same namn. Dei var skeptiske etter alt som har vore skrive og synt av svinerøkt i aviser og TV, men sleppte framandkaren innanfor. Sidan dukka Endresen opp der om lag éin dag i veka i fem månader. Slik kunne han følgja eit grisekull frå fødselen til slaktehuset og gjera seg kjend med og ta del i svinerøkta.

– Du skriv om den moralske bismaken i kjøtet, men konstaterer at vi likevel konsumerer like mykje industrielt svinekjøt som før?

– Dette gjeld mange ting: klima, dyreetikk, kledeindustrien og så vidare. Vi vel det som er enklast for oss, og lèt vera å tenkja på det som er ubehageleg. Vi veit at det er ikkje bra, men er for late til å innretta oss etter kunnskapen. Dyreetikken har vore tema lenge, men merksemda har gått i bølgjer. No er vi inne i ei ny, som truleg vil føra til endringar i dyrevelferdslovgivinga.

– Svinekjøtet er dessutan svært tilgjengeleg. Men farse, skinke og postei kjenner mange i dag knapt opphavet til. Ikkje ser vi grisane heller, så alt blir så abstrakt at vi ikkje relaterer det vi et, til dyret. At grisen er så «usynleg», kan likeins vera ei forklaring på at svin er det kjøtslaget vi et minst av i økologisk versjon.

Vitug problemløysar

– Du problematiserer òg ditt eige kjøtkonsum?

– Ein premiss for boka var at eg skulle gå inn i dette med eit ope sinn og ikkje polemisk. Eg ønskte å vera nyansert, ville utforska dei ulike sidene og prøva det ut på meg sjølv. Det er ikkje til å leggja skjul på at den måten ein driv kjøtproduksjon på i dag, er korkje moralsk eller miljømessig berekraftig.

– Gjennom arbeidet med boka har eg fått stadfesta nokre mistankar om ting som ikkje er bra. Samstundes har eg sett at denne kjøtindustrien ikkje er så grotesk som ein kan ha fått inntrykk av. Mange har drive med dette som eit ærleg yrke gjennom fleire generasjonar, og det er viktig å syna respekt for det. Men det er ingen tvil om at grisane ikkje har det godt, og at vi med fordel kan kutta sterkt ned på kor mykje kjøt vi et.

– I klimarekneskapen er grisen likevel meir berekraftig enn storfe, sau og oppdrettslaks, for ikkje å snakka om det du kallar «ostetung vegetarianarkost»?

– I eit klimaperspektiv er ikkje svinekjøt det verste ein kan eta. Det mange ikkje tenkjer på, er at ost og meieriprodukt set større økologiske avtrykk enn grisen. Å vere vegetarianar treng ikkje bety at ein lever så berekraftig.

– I Noreg gjer ein det ein kan for å halda villsvinet ute, men den tamme, eurasiske arten vår, sus scrofa domesticus, på fint, er vel ein nær slektning?

– Ja, villsvinet er opphavet til tamgrisen, og han har kanskje meir igjen av dei opphavlege instinkta og drivkreftene enn til dømes ku og sau har. Det unike med grisen, som med mennesket, er at han er altetande. Han er nysgjerrig, intelligent og problemløysande, eigenskapar som trengst for at han skal kunna finna maten. Eit sosialt dyr er han også, han responderer godt på sosialisering.

– Intelligent, men med liten hjerne, som også har krympa sterk i det industrielle dyrehaldet?

– Grisehjernen har truleg krympa heile 34 prosent i høve til det ein meiner var den opphavlege hjernestorleiken. Kanskje er det ein gevinst, sidan tamgrisane har eit passivt liv med få stimuli. Men trass i dette løyser dei intelligenstestar som andre dyr ikkje klarar. Fysisk er det ikkje stort med den tamme utgåva: lang rygg, korte bein, motorisk hjelpelaus. Men han har tre–fire gonger så mange smaksreseptorar på tunga som mennesket.

Urein

Endresens bok gir godt inntrykk av kor mangfaldig grisen har vore, på godt og vondt. Ingen dyr blei oftare og hardare straffa i dei mange dyrerettssakene i mellomalderen. Rett som det var, åt dei små born, og då blei straffa henging etter bakbeina – den same straffemetoden som blei nytta mot jødar, for å nedverdige dei maksimalt.

– Grisen kan vera litt av ein øydeleggjar?

– Dei svina conquistadorane hadde med seg til Amerika, spreidde seg over heile kontinentet, tilpassingsdyktige som dei er. I dag et dei opp avlingar og øydelegg infrastruktur i landbruket og blir rekna som den mest destruktive invaderande dyrearten i USA. Dessutan er det sannsynleg at grisen også spelte ei rolle som virusberar i spreiinga av spanskesjuka, sjølv om ho byrja som ein fugleinfluensa. Likeins er han blitt knytt til ebolaepidemien og, sjølvsagt, svineinfluensaen for ti år sidan.

– Grisen har alltid vore sett som urein?

– Dette heng dels saman med at han rullar seg i søla. Viktigare er det at grisen lenge gjekk laus i byane og slafsa i seg avfall, avføring og til og med lik. I mellomalderen og tidleg moderne tid var grisehaldet heilt ute av kontroll i mange europeiske byar. Grisen kunne minna om rotter, og det er tydelege parallellar til dei tabua og forboda som oppstod i Midtausten for fleire tusen år sidan.

Seksualsymbol

Av boka går det fram at det finst ein eigen norsk svinerase som skulle avla fram magert svinekjøt til å tryggja norsk folkehelse og ernæring.

– Dette var ein del av det sosialdemokratiske prosjektet i etterkrigstida. Det var mykje prestisje i dette. Alt før sjukehusa fekk ultralydapparat, fekk Landbrukshøgskulen på Ås slikt utstyr til å måla at spekklaget ikkje var for tjukt. Kjøtet blei produsert meir effektivt og billegare, dermed skaut kjøtkonsumet i vêret.  

– Men ved inngangen til 2000-talet var svinekjøtet blitt eit grått symbol på det trauste, norske kvardagskjøkenet. Då tok Norsvin til å eksperimentere for å få feittet tilbake igjen, dette gjekk parallelt med ei endring i ernæringsklimaet. Ein hadde sett at dyrefeittet ikkje var rota til alle hjarte- og livsstilproblem.

– Svinet har òg vore bestemmande for kyrkjas syn på seksualiteten?

– Opp gjennom historia har grisen vore oppfatta som seksualsymbol. Måten galten er blitt dyrka på som eit symbol på virilitet, passa dårleg inn i kyrkjas syn på seksualitet som noko rasjonelt og kjenslelaust. Slik fekk grisen endå ein negativ dimensjon knytt til seg i mellomalderen og tidleg moderne tid. Galten har ein ekspressiv seksualitet, store testiklar og dyrerikets lengste ejakulasjon.

Endresen fortel at heilt fram til 2015 dreiv danske bønder dyrebordell, der menn og kvinner kunne ha seg med grisar og andre dyr. Det var ikkje noko ein reklamerte ope for, men tilbodet var godt kjent, og betalande kundar kom frå inn- og utland.

– Et du framleis gris?

– Ja, men mindre enn før, og eg vel oftare å kjøpa kjøtet frå produsentar som lèt dyra gå ute. Men så er eg som mange andre. Litt lat og kjenslemessig skrudd slik saman at eg ikkje får meg til å leggja heilt om. Med små born i huset er billege pølser og posteiar irriterande praktisk.