Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Pedro Carmona-Alvarez kom til Noreg som tiåring, foreldra hans hadde flykta frå diktatoren Pinochets Chile og etter kvart fått politisk asyl i Noreg. Dei budde ei tid i eit slags flyktningmottak i Buenos Aires før dei hamna her. Den same reisa gjer Marisol.

Dels på Austlandet, dels i Bergen voks Pedro opp, og i vest har han med åra etablert seg både som poet, romanforfattar og essayist, som vokalist og gitarist i det (nesten) gravlagde poprockbandet Sister Sonny, og no helst som einmannsprosjektet Moonpedro, som rett nok ofte blir supplert med bergenske musikarvenner.

– Frå og med essaysamlinga Refrenger (2019) har eg skrive meir og meir rett på eigne røynsler. Med Chiquitita ville eg skape ei individuell historie, kopla frå det kollektive, og Marisol med sine observasjonar, kjensler og språk blei vegen min inn i dette stoffet.

Marisols forteljing

Marisol er forteljar og hovudperson i romanen Chiquitita (Vesle jente). Forfattaren har lagt boka opp som Marisols forteljing om kva ho og familien har vore gjennom, svar drivne fram som respons på insisterande spørsmål frå kjærasten hennar. Om hovudpersonen er åtte–ni år gjennom heile boka, finst det også ei Marisol som ung kvinne og som middelaldrande kvinne.

– Kor tett opp til dine eigne opplevingar ligg Marisols historie?

– Ganske tett. Sjølve rammeforteljinga og dei meir narrative pålane ligg nær mitt eige, dette blikket til barnet likeins. Undervegs byrjar litteraturen å akkumulere sitt eige stoff oppå mitt stoff, så det blir ein fleirledda operasjon som er heilt naudsynt for at eg skal kunne skrive om denne typen røynsler. Eg har tidlegare skrive om delar av flyktninghistoria mi, men nytt er barnets perspektiv og korleis barnets blikk greinar seg ut og strekkjer dei lange armane sine ut i eit vaksenliv.

Forfattaren seier at for han er dette ein roman som i stor grad handlar om å sjå og om korleis ein forvaltar det ein har sett.

– Marisol ser mykje, er observant, men det ligg ei avgrensing i kor mykje eit vart barneblikk kan sjå og skjøne. Ho er fylt av spørsmål utan svar, spørsmål ho ikkje maktar å stille og så vidt kan formulere som vaksen.

– Kva ville du oppnå ved å leggje perspektivet til ei åtte–ni år gammal jente som ikkje skjønar så mykje av det som skjer?

– Eg tenkte aldri på det slik, men i ettertid kan eg seie at nettopp blikket, å ikkje heilt skjøne kva ein har sett, eller artikulere det, kanskje er den største likskapen mellom forfattaren og den dikta karakteren. Å vere eit vesen utan full forståing av hendingane er ein del av forfattarskapen min. Eg har heile tida vore oppteken av hòl, lakunar, rivner, fråvær.

Det var forløysande for han då han innsåg at åtte år gamle Marisol også hadde desse to andre kvinneskikkelsane som han kunne arbeide med, den unge kvinna og den middelaldrande. Då blir einsemda hennar mindre, og det blir lettare for henne å jobbe via tre minnepunkt, seier han.

– Hadde eg vilja skrive ein roman om eit flyktningbarn og berre det, måtte eg ha teke andre språklege grep. Marisols barneforteljing nyttar ein del språklege innslag som det er uråd for ein åtteåring å ha, men dette språket er infisert av det vaksne livet. For meg har det vore viktig å syne at tida er like mykje skoten i filler som alt anna. Derfor går tida att og fram. Marisol er ei vaksen kvinne som er intenst oppteken av fortida, men også eit barn som er like oppteke av framtida.

Håpet

Ei sentral scene i romanen, som blir gjenteken mange gonger, er då Marisol som ung vitjar Pradomuseet i Madrid og blir ståande framfor Goyas bilete av ein druknande hund. Der får ho eit samanbrot, og det er då kjærasten tek til å spørje henne ut om fortida. Forfattaren trur ikkje ho sjølv heilt skjønar kva som skjer.

– Ho får ein sterk reaksjon som ho skammar seg over og finn upassande. I fleire år har ho levd eit heilt anna liv enn det flyktningbarnet ho var, ho er blitt ei anna. Biletet konfronterer henne med den vonde fortida. Ho spør seg: Hunden, er det eg? Det er som om ho eit lite augeblikk stirer inn i ein spegel.

– Skamkjensle går som ein raud tråd gjennom heile historia?

– Nonneskulen ho går på, påfører henne ei religiøs skam, men ho kjenner òg ei kroppsleg skam – ho er sengevætar, blir undersøkt og kjefta på om natta. Når ho blir eldre, har skamkjensla fått vekse. Som ung skammar ho seg over det ho ser, sjølv om ho ikkje kan gjere noko med det. Og ho skammar seg fordi ho ikkje veit korleis forteljinga hennar skal få meining, for forteljinga gir knapt meining for henne sjølv.

Heile tida har ho ei kjensle av å vere utilstrekkeleg.

– Men det er nett der trongen blir skapt i henne til å fortelje denne historia på sine eigne premissar. Ei forteljing som er sentimental på mange vis, bygd på ei kjensle av sjølvmedynk, som eg meiner er sjølve generatoren i språket hennar, som er retta inn mot det eigne, ikkje ut mot verda. Det blei tydeleg for meg tidleg i skrivinga at boka ikkje skulle innehalde mange namn. Så lite som råd av den historiske, politiske retorikken skal lekke inn i forteljinga hennar.

– Det bidreg òg til å gjere Marisols forteljing meir allmenn?

– Absolutt. Alt no får eg tilbakemeldingar frå menneske med ein heilt annan bakgrunn enn min som fortel at dei ser seg sjølv i denne historia. Kvar og ein av oss er unik, men likevel har flyktninghistoriene nokre felles element som eg ville få fram: å bli rykt laus frå noko, å bli framandgjord, få livet knekt i to, transitten med den døde ventetida.

Dette er dei to første delane av boka.

– Men så har du den tredje biten, som absolutt ikkje er felles. Eg ville slutte romanen med eit håp, ville gi Marisol tilbake den barndommen ho hadde mista, ein annan stad, i eit anna land, med eit anna språk. Men det er ikkje noko gjeve i flyktninghistoria. Utfallet kunne lett ha blitt det motsette, slik eg vonar at tida på transittmottaket syner.

Den Marisol vi møter i denne romanen, fekk liv alt i dei tidlegare diktsamlingane Inventarium (2020) og især Dobbeltliv (2022). Slik Carmona-Alvarez ser det, er det i nokre av dikta i den sistnemnde diktsamlinga denne romanen blir fødd. På spørsmål om det skal stoppe her eller om desse bøkene er del av eit endå større prosjekt, svarar han:

– Eg har gjort det eg skulle med henne, og ho har gjort det ho skulle for meg.

Språkbilete

– Korleis får du til å skrive så poetisk og vakkert om eit så vondt tema?

– Eg har alltid prøvd å skrive vakkert om det stygge. Det kjennest som ei plikt. Eg vil ikkje forskjønne noko. Det språkleg vakre eg strevar etter i skrivinga, skal verke som ein pil inn i lesaren; du skal kunne sjå noko anna enn berre det hjartelause. Litteraturen er den einaste staden eg veit om der eg kan gå med alt det nedrigaste eg har, og forvandle det, gi det ein annan valør, gjere bestialiteten uthaldeleg.

Chiquitita er rik på overraskande språkbilete eller similar, med perler som denne: «De er likegyldige og uanfektede som palindromer.» Ofte spør den vaksne Marisol seg kvar desse similane kjem frå. Dette ser forfattaren som døme på korleis språket reiser tilbake i tid, og at spørsmålet Marisol balar med som vaksen, må ho kapsle inn og sende bakover til sitt eige fortidige eg, slik at dette barnet skal ha litt fleire verktøy å takle røyndommen sin med.

At Marisol kan vere eit barn som kan punktere sin eigen barndom, og flytte seg førti år fram i tid, er den utvegen ho ikkje hadde som barn.

– Det religiøse har ein sentral plass i historia, men ikkje som noko utprega positivt?

– Tenk kor grafisk sterkt det er første gong eit barn stig inn i ein katedral og får møte den lidande Kristus. Den katolske ikonografien er så tydeleg, med krossen, naglane, blodet, pågripinga i Getsemane, torturen. Alt dette må forståast som gjenklangar av det Marisol og foreldra lever i. Det var jo framfor alt unge menneske som forsvann og blei lemlesta i Chile, Argentina og fleire andre land. Den unge torturerte mannen er på mange vis mitt kontinents sentrum.

Nostalgi

– Forteljinga er også ei form for sjølvterapi for Marisol?

– Heilt klart. Det er ikkje noko gale i å vere interessert i si eiga historie og verdsetje seg sjølv utan å skamme seg. Eg meiner det finst eit forenkla bilete av nostalgien i samtidslitteraturen og -kulturen. I ni av ti tilfelle blir han definert som ei billeg og litt dum kjensle, utan særleg verdi.

Han seier at nostalgien er mykje meir kompleks enn det. Og mykje hardare.

– Vi som har vakse opp i eksil og med ein slik type røynsle i botnen, veit at nostalgien er eit vesen som er fylt av fortida. Ikkje fordi vi lengtar attende til noko, men fordi fortida inneheld ei mengd løyndommar og puslespel og svar. Til eldre du blir, til meir nådig blir du andsynes di eiga historie. For meg gir det trøyst å vite at fortida ikkje er ein stivna storleik. Det som har skjedd, er ikkje ferdig, fortida kan framleis endrast.

– Har skrivinga av denne historia også hatt ein terapeutisk verknad for deg?

– På eit vis, ja. Då eg gav ut Rust for fjorten år sidan, nekta eg plent å snakke om denne delen av fortida mi. No kjennest det naturleg å vere open om koplingane. Skrivinga er jo terapi, ein venn, ein stad å gå, ein stad å gøyme seg, ein stad som er heilt folka opp av alle dei som har skrive før meg, ein stad der det er svært godt å vere. Det er dette eg gjer med livet mitt. Eg går til litteraturen, det er instinktet mitt.