Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Lausgjengar. Notat frå eit ustadig liv av Fumiko Hayashi (1903–1952), som no ligg føre i Skalds klassikarserie, er ikkje berre ein roman om eit svært omflakkande liv nedst på den sosiale rangstigen. Det er også ei historie om sterke klasseskilje og om underklassesolidaritet. Eg-personen fer frå jobb til jobb i by etter by, og boka byr på nokre rørande augneblinkar, der samhaldet og omsorga finn fine uttrykk.

– Hayashi gjer ikkje noko politisk ut av dette, ho er individualist. Tidleg på trettitalet blei det skrive mykje proletarlitteratur i Japan, men eg trur ikkje ho såg verda med eit politisk blikk, seier Kaminka, som erklærer seg som «blodfan» av denne forfattaren.

Fasinerande

Omsetjaren seier at Hayashi er ein så fasinerande skikkelse, som jobba seg opp frå det absolutt lågaste sosiale sjiktet, der ho levde frå hand til munn

– På rein og skjær viljestyrke og staheit fekk ho seg ein grunnleggjande skulegang. I fleire år som ung vaksen levde ho på eksistensminimum inntil ho slo gjennom som forfattar med nettopp denne romanen. Og sjølv om ho fekk suksess, tok ho aldri overklassens fakter eller moral til seg, ho var heilt seg sjølv heile vegen.

– Kanskje ikkje heilt? Ho gav jo seinare ut ei langt meir polert utgåve av den språkleg røffe debutboka si og ville at det var denne folk skulle lese.

– Det har du rett i. Her ligg nok eit element av skam. Boka hentar materialet sitt frå dagbøkene ho skreiv i 1922–1928, og truleg skjemdest ho ti år seinare over måten ho skreiv på der. Men eg er viss på at om ho hadde fått leve lenger, ville ho gått tilbake til den opphavlege versjonen.

– Kor sjølvbiografisk er originalutgåva, som du har omsett?

– Dagbøkene omarbeidde ho til ei forteljing som kom ut som føljetong i eit feministisk tidsskrift. Alt er basert på dei, men ho snur og vrengjer på kronologien og gjer om på personane, slik at du ikkje kan ta teksten som inngang til livet. I skildringa av fattigdommen og som inngang til stemninga og kjenslene hennar, er nok likevel teksten autentisk.

I 1930 kom dette ut som bok. Ho blei ein sensasjon og så populær at berre eit halvt år seinare kom ein oppfølgjar, også han bygd på stoff frå dagbøkene og knadd på ein litt annan måte.

– I 1947 samla ho endå meir frå dei same dagbøkene i eit tredje band, og her inkluderte ho ein del ting som den strenge sensuren på 1930-talet hadde gjort det umogleg å trykke.

Skepsis til fiksjon

– Ho nyttar eit grovt språk som ein ikkje ventar å finne hos ei kvinne for hundre år sidan.

– Det har nok å gjere med både sosial klasse og at ho er seg sjølv og nyttar eit maskulint språk. Ho var svært oppteken av å vere ei uavhengig kvinne og å vere på mennenes arena. Ho var ikkje feminist i den forstand at ho allierte seg med medsystrene sine. Ho refererer nesten ikkje til kvinnelege forfattarar i tekstane sine, berre menn.

– Til gjengjeld er det forbløffande å lese kor mange europeiske forfattarar, Hamsun medrekna, den unge diktarspira synest å ha lese.

– Ho las alt ho kom over. Ved hundreårsskiftet kom ein flaum av russisk og vestleg litteratur til Japan etter at landet i fleire hundre år hadde vore lukka for internasjonale impulsar.

Ika Kaminka fortel at ein i Japan lenge nærte ein viss skepsis til fiksjon. I staden var litteraturen i mange hundreår dominert av poesi, som var vurdert som det høgste, og sakprosa. Sakprosa kunne vere dagbøker, reiseskildringar, essay og lause refleksjonar, tekstar som var forankra i røyndommen. Å dikte opp historier blei sett på med skepsis, det var ukultivert. Då Murakami skreiv sin første roman, fortel ho, trudde mange at han skreiv om seg sjølv – slik dei var vane med å lese røyndomsnære eg-romanar.

Biletrikt

– Boka er også ein kunstnarroman, historia om ein gryande forfattarskap, men skrivinga har liten plass i teksten?

– I små glimt får vi vite at Hayashi skriv forteljingar for born, litt lyrikk og desse dagbøkene. Ho skriv ikkje noko om formstrev eller at ho manglar tema å skrive om.

Fumiko Hayashi skriv biletrikt, med metaforar som denne: «eit oppsyn meir suspekt enn ein kvakksalvar med trekkspel». Og setningar som stundom blir som aforismar: «Å verte forsørgd av ein mann er verre enn å ete skit.» Eller «Når hjartet er på tur, er det mange snublesteinar.»

Slike formuleringar og vekslande stilnivå har gjort det «til ein fest» å setje om, fortel Kaminka.

– Eg forstår ikkje heilt kvifor ho ikkje nyt høgare respekt i det litterære miljøet i Japan. Men det kan ha samanheng med at fleire av desse friske formuleringane er blitt borte i den polerte utgåva.

– Det er vanskeleg å avgjere kva for sjanger ho eigentleg skriv i?

– Sjangeromgrepet vårt har røter i vestleg litteratur, og japanske tekstar lèt seg ikkje så lett passe inn i våre båsar. Når ho blandar inn dikt i prosaen, er det eit typisk japansk grep med røter frå mellomalderen. Ho lèt dikta stå ukommenterte og tale for seg sjølv, i ein slags montasjeteknikk. Dessutan skaper ho ein kollasj av ulike typar tekstar med brå skifte i stilnivå, noko eg oppfattar som klart modernistisk.

– Denne boka utgjer ikkje heile forfattarskapen hennar.

– På ingen måte. Dei to første bøkene gav henne økonomisk tryggleik. Ho tok til å reise, både i Asia og Europa, og skreiv reportasjar og reiseskildringar. Under krigen skildra ho, på oppdrag frå dei japanske styresmaktene, livet ved fronten, noko ho blei sterkt kritisert for i ettertid. Så skreiv ho også ein god del romanar og noveller. Men Lausgjengar har blitt ståande som hovudverket hennar.

Renessanse

– Kva plass har boka i japansk litteratur i dag?

– Ho er ei bok alle må lese i skulen, ein del av den japanske kanonen. Men forfattaren er omgitt av ein viss reservasjon, dels på grunn av krigen, dels fordi ho var kvinneleg forfattar på ei tid der det fanst få slike. Skrivemåten hennar, som er svært ulik måten fleirtalet av kollegaene skreiv på i dei åra, har gjort at bøkene hennar gjerne vert sette på som underhaldningslitteratur. Den statusen fekk ho alt ved debuten. Ho har ingen eintydig positiv posisjon, men eg trur ho no er i ferd med å få ein renessanse.

Ei anna side er at dei to banda av denne boka på slutten av trettitalet blei skrivne om og gitt ein meir høglitterær stil.

– Originalversjonen er mykje råare og tøffare og meir modernistisk. Han har nokre stilbrot og knekkar i seg, som er dekte over i den neste versjonen. Den utgåva, som dei fleste japanarar har lese, tykkjer eg er mindre interessant. Det var den utgåva Hayashi ville at folk skulle lese. Men stadig fleire får auga opp for den opphavlege versjonen.

Omsetjarpris

Nyss fekk Ika Kaminka ei stor anerkjenning i form av Det skjønnlitterære oversetterfonds pris for det samla virket som omsetjar. Ho har arbeidd i bransjen i meir enn tjue år, har sett om 30 bøker, i hovudsak frå japansk til norsk, men også frå engelsk. 13 Murakami-omsetjingar ber namnet hennar.

Å omsetje frå japansk er ikkje berre berre, fortel ho. Rett nok har dette vore eit av dei mest morosame oppdraga ho har hatt på mange år. Men det var òg svært vanskeleg.

– Innimellom skriv Hayashi ganske munnleg, ofte er det heilt uråd å skjøne kva ho snakkar om. Det japanske språket er konstruert slik at det gir uendeleg stort rom for det vage og uklare. Ein nyttar i liten grad pronomen, skil ikkje mellom eintal og fleirtal, og i somme tilfelle held det med eit verb for å lage ei setning. Då vert omsetjinga ein rebus med mange moglege løysingar. Dessutan er boka rik på referansar til kulturen på 1920-talet. Eg har måtta lese meg mykje opp på perioden, og då har eg gradvis skjøna det eine og det andre. Men ikkje alt.

– Var det avstanden i tid som fekk deg til å gi att teksten på eit litt konservativt nynorsk?

– Det er den nynorsken eg kan, og det passa til boka. Og slik mora snakkar i romanen, nyttar eg for første gong min eigen sunnhordlandsdialekt.