Litteratur

Jan H. Landro

jan.h.landro@gmail.com

Her, med vakker utsikt over Lustrafjorden, ein sidearm til Sognefjorden, har tuberkuløse, sinnslidande og flyktningar blitt tekne imot til fagleg behandling eller mellombels opphald i nesten hundre år. Dei siste tretti åra har praktbygget stått til nedfalls. Det som har skjedd på denne avsides fjellhylla, er ein viktig del av norsk medisinsk historie og sosialhistorie, men òg ei soge som ikkje alle har vilja veta om.

Oddrun Midtbø som har skrive boka Harastølen. Heimen for dei utstøytte kjem sjølv frå Luster. Ho er frilansjournalist og forfattar og jobba på 1980-talet to somrar på Harastølen. Då var denne institusjonen inne i sine siste år som psykiatrisk sjukeheim. Ho fortel at mange av «galningane» høgt der oppe over fjorden var menneske slekta ikkje ville kjennast ved, sinnslidande som hadde budd der fleire tiår utan at ein einaste slektning hadde vitja eller på andre måtar teke kontakt med dei.

Det skulle ikkje mangle på noko i den 5000 kvadratmeter store murbygningen. God og rikeleg mat vart prioritert framfor å halde budsjetta. Før medisin tok knekken på tuberkulosen, var frisk luft, næringsrik mat og god hygiene den beste medisinen.

Foto: Fylkesarkiv Vestland

Første spesialsjukehus

Byrjinga i 1902 var det meir stas over, fortel ho.

– Nybygget som den hausten stod klart til å ta imot dei første tuberkulosepasientane, var det første og største spesialbygde sjukehuset i Noreg.

Bak stod St. Jørgen-stiftinga i Bergen, som i fleire hundre år hadde arbeidd mot leprasjukdom.

– Bygningen var svært moderne og låg langt framfor vanleg norsk bustandard på den tida. Han var svær, med luftige rom, hageanlegg utanfor og sjølvforsynt på mange vis. For bygda nedafor gav det godt med arbeidsplassar.

– Det gjekk både veg og taubane opp til anlegget, og dei fekk elektrisitet 13 år før bygda nedafor. På mange område var dei sjølvberga, med overlegebustad, tenarbustader, kjøken, bakeri, vaskeri, ishus, stall, grisehus, stabbur, kokshus og drivhus.

– Kor nytenkjande var denne institusjonen?

– Overlege Klaus Hanssen, pådrivar bak bygginga på Harastølen, var ein særs framsynt mann. Der var dei tidleg ute med det nyaste av teknisk og medisinsk utstyr. Overlegane som var der, heldt føredrag kring i Norden og skreiv ein god del artiklar i medisinske tidsskrift.

Staden har hatt sin plass i den medisinske historia, og både legar og pasientar søkte seg dit, langt fleire enn det var plass til. Sanatoriet låg i front av den medisinske utviklinga på dette feltet her i landet.

– Det fanst også andre pasientgrupper der oppe, til dømes slike som hadde kreft. For folk i Luster kjendest det trygt å ha så mange fagfolk når det skjedde ulukker. Fleire lustringar fekk redda livet på Harastølen, der hadde dei både utstyret og ekspertisen.

– Mange såg Harastølen som si einaste von.

Oddrun Midtbø, forfattar

Psykiatrien tek over

– Kva grad av suksess kunne institusjonen syna til?

– Det er vanskeleg å seia. Vi veit at mange blei sende heim fordi det ikkje var håp for dei. Andre sleppte ikkje til fordi legane visste det ikkje var noko å gjera. Såleis fortel ikkje tala på døde heile historia. Men mange såg Harastølen som si einaste von.

Fram til 1958, då tuberkulosen var på det næraste utrydda her i landet og sanatoriet stengde, var om lag 15.000 pasientar innom.

– Eg vil tru at Harastølen med sine fagleg dyktige legar og sitt gode utstyr må ha vore mellom dei aller fremste tuberkuloseinstitusjonane i landet.

Oddrun Midtbø fortel at Harastølen på eit tidspunkt gjekk over frå å vera rein kuranstalt til å bli sjukehus. Medan pasientane dei første åra berre fekk kur i form av lange utandørsopphald uansett vêr, fotturar og rikeleg god, sunn mat, kom det etter kvart vaksine og medisinar mot sjukdommen, men kuringa var heile tida ein del av behandlinga.

Forfattaren Dag Skogheim, som sjølv hadde vore tuberkulosepasient i oppveksten, skriv i boka Sanatorieliv, som Midtbø siterer, at sanatoriumsæraen er eit imponerande monument over menneskeleg klokskap og vilje, men òg over uforstand og «kald hensynsløshet». I kva grad denne karakteristikken kan gjerast gjeldande også for Harastølen, er ho usikker på.

– Det trur eg gjeld meir for perioden då Harastølen var psykiatrisk sjukeheim. På den eine sida har du overlegen, som blei kalla «far til oss alle», på motsett side somme av pleiarane, som hadde vore der i tuberkulosetida og var lite eigna for den nye pasientgruppa. Fleire av «galningane» kunne vera farlege, og mange pleiarar fekk jobb berre fordi dei var sterke.

På den tida hadde ein ikkje så mykje medisinar som kunne sløva ned dei mest aggressive.

– Eg har høyrt historier om vakter som blei pleiarar og behandla pasientane heilt utan respekt. Men det var slett ikkje hovudregelen. Etter kvart kom godt utdanna pleiarar med heilt andre haldningar. Luftegarden blei riven ned, og mange pasientar fekk gå friare og kunne bli ein del av lokalsamfunnet.

Lengst inne i Lustrafjorden, ein arm av Sognefjorden, 500 meter opp i fjellsida, vart det største spesialbygde tuberkulosesjukehuset bygd for over 120 år sidan. No satsar investorar på at det skal bli hotell i nær framtid.

Foto: Oddrun Midtbø

Sterke lagnader

– Det har tydelegvis vore viktig for deg å lyfta fram pasientane og gje røyst til lagnadene deira og ikkje gjera boka til ei rein institusjonshistorie?

– Ja, og då spesielt for dei mange fine folka som var der oppe i den andre epoken, i åra 1959–1991, då Harastølen var psykiatrisk sjukeheim. Som journalist er eg meir interessert i menneske enn bygningar. Eg ville gje dei eit ansikt og freista få fram mangfaldet, syna dei som heile menneske, ikkje berre pasientar i tvangstrøye og med vrengde auga.

– Du skildrar mange sterke lagnader?

– Mykje kan samlast i éin person, bergensaren Henrik Thimme, som var heilt open om si historie. Han hadde alt i seg: barndomssvik, krigsseglar, lobotomert. Han var frampå, medieglad, gåvmild og så synleg i lokalsamfunnet. Men eg har òg lese historier om 15-åringar som kunne liggja fastspente i senga mange månader og år. Rett nok ikkje på Harastølen. Det er ufatteleg å tenkja på, og sjølvsagt utenkjeleg i dag.

Midtbø er kritisk til korleis masseflyttinga av om lag 170 uvitande pasientar frå Bergen til Harastølen gjekk føre seg i 1959. Likeins den uverdige slutten 32 år seinare, då den psykiatriske sjukeheimen skulle leggjast ned av økonomiske omsyn og ein ikkje kunne få folka ut fort nok. Dersom tilsette protesterte mot det dei meinte var uforsvarleg flytting av pasientane, blei dei mistenkte for å gråta for si eiga mor. Men ho har inntrykk av at dei fleste pasientane hadde det godt dei åra dei var på Harastøl.

Som liten vart Henrik Thimme (1911–1999) frå Bergen plassert på barneheim, og som sjømann under krigen fekk han store traume etter å ha blitt torpedert. Han var ein av mange som vart lobotomert, og Harastølen var ein god heim for han i 30 år. Han brukte delar av krigspensjonen til å spandere fjordcruise på pasientar og tilsette.

Foto: Oddrun Midtbø

– Er boka di også ein kritikk av norsk psykiatri?

– Vi må forstå det som skjedde i lys av den tida. Korleis skulle dei ta hand om fysisk utagerande då det ikkje fanst medisin å roa dei ned med? Kva val har ein då? I dag har vi ein parallell i alle behandlingsplassane som blir lagde ned. Kvar skal vi gjera av folk? For å spara 25 millionar legg Helse Førde ned den regionale ruseininga Tronvik. Kva tapar dei på andre sida, kor mykje vil det kosta å ikkje ha dei plassane? Det er ingen grunn til å tru at vi får færre pasientar av den typen framover.

Uviss framtid

Eit år etter at dei psykiatriske pasientane blei skyfla ut, opna Harastølen for ei gruppe menneske som staden var lite eigna for og lite budd på å ta imot på profesjonelt vis: om lag 350 bosniske flyktningar, meir eller mindre traumatiserte frå borgarkrigen i heimlandet. Det gjekk ikkje særleg bra.

– Dei kom til ei framand verd, noko heilt anna enn dei var vane med. Opphaldet skulle berre vara i nokre få månader, for somme blei det tjue. Hadde UDI lytta til sosialantropologane som kjende kulturen til desse folka, noko dei også burde gjera i dag, ville dei skjønt at det meste var feil.

Harastølen representerer eit ytterpunkt, på den andre sida har vi måten vi tok imot ukrainarane på.

– Noreg må ta nokre rundar med seg sjølv og vera tydelege på korleis vi tek imot flyktningar, same kvar dei kjem frå. Somme bosniarar sette krasse ord på opplevinga, andre fann seg betre til rette.

I 1994 var det slutt på asylmottaket, og det eksperimentet har ein ikkje freista gjenta. Sidan har Harastølen forfalle år for år.

I boka gjer Oddrun Midtbø greie for korleis lokale og framande investorar med jamne mellomrom har komme med planar som ikkje har late seg realisera – eller finansiera.

Optimisme har veksla med pessimisme, innimellom har nokre av dei verste skavankane på bygningen blitt fiksa. For tida blir det arbeidd for å få skikk på bygningsmassen – men til kva? Det er det visst få som veit enno.