Holbergprisen

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Det England treng, er eit kaos som kan tvinge fram ei meir audmjuk og tilpassa forståing av landets plass i verda, meiner professor Gilroy. For England har ikkje eit moderne, demokratisk system slik normale land har, berre ein stat som blei laga for global dominans og sidan ikkje har vore modernisert.

– Berre eit land med eit sjølvtilfreds forhold til sin institusjonelle integritet kan halde fram så ubekymra på sin livsfarlege kurs. Vi kan ikkje tru det vi ser og høyrer i brexit-prosessen. Sjølv om eg ikkje kallar meg patriot, skammar eg meg over det som skjer i landet mitt. Det må finnast rom for å møte røyndommen i denne øydelegginga, så vi for første gong på fleire hundre år kan bli eit vanleg land.

– Kva trur du vil skje no?

– Ingen veit. Alt kan skje, situasjonen er skjør. Det er lett å vere svartsjåar, men eg må vedgå at eg er redd.

– Ser du brexit som eit biprodukt av Storbritannias manglande evne og vilje til å sjå kritisk på eiga historie som imperialistisk kolonimakt?

– Det er nok ein del av biletet. Folk i England kjenner landets kolonihistorie altfor dårleg. I skulen lærer dei lite om denne historia. Inn i dette tomrommet av historieløyse er det krefter som gjerne projiserer fantasiar om gjenvunnen stordom. Det blir ikkje betre av at postkoloniale immigrantar stadig blir framstilte som «dei ville». Det er den «magien» rasismen byr oss, og mange av mennene som har konstruert brexit, har ikkje vakse opp i England, men i dei tidlegare koloniane. Dei er utan intim kjennskap til livet i England.

– «Rase» er ein fiksjon

Paul Gilroy har omtala arbeidet sitt som eit svar på «den mangelen på fantasi som nektar mange menneske lik grad av humanitet». Til grunn ligg den inndelinga av verda som vi framleis ser, basert på rase.

– Skal vi skjøne korleis dette kan skje igjen og igjen, og skal vi hindre det, må vi vite korleis vi skal kunne gripe inn. Det finst mange krefter i verda i dag som er giftige for fantasien. Men vi kan nære fantasien til å gi nytt liv til idealet om ein sams humanitet.

Den 63 år gamle holbergprisvinnaren er professor i amerikansk og engelsk litteratur ved King’s College i London, men har drive forsking på mange område. Det er nettopp for sitt framifrå bidrag på fleire forskingsfelt han onsdag blei heidra med Holbergprisen på seks millionar kroner. Om nokre veker tek han til som den første leiaren av det nyskipa Centre for the Study of Race and Racism ved University College London. Til dei som lurer på om rase framleis er eit gangbart omgrep i vitskapen, seier han:

– «Rase» er ein fiksjon, men på visse område kan omgrepet nyttast. Det finst godarta og vondarta utgåver av det, og vi må vere på vakt når rase blir kopla til til dømes etnisk absolutisme.

– Vil du seie at rasetenking er det same som rasisme, eller berre noko som nærer han?

– Eg trur at rasetenking ofte skaper rasisme. Sjølvsagt finst det mange ulikskapar mellom menneske på individnivå. Men samsvarer desse ulikskapane med vanlege oppfatningar av ulikskap mellom rasar? Mitt svar er nei. Det er rasisme som skaper desse kategoriseringane av menneske og dei hierarkia vi kjenner. Det har ikkje noko med naturen å gjere, takk og pris!

– Kor mykje trur du rasisme har å gjere med nasjonalisme og populisme?

– Frå eit praktisk perspektiv, så vel som eit forskarperspektiv, er desse fenomena tett knytte saman, i alle høve i England. Til dømes kunne folk på Dei britiske øyane utan ironi snakke om å høyre til ein øyrase. Nasjonalkultur og rasekjensle var eitt og det same, eller i det minste overlappa dei kvarandre.

Vil du byggje ei rørsle, må du vere open for det folk vil ha, meiner han.

– Så ein populær politikk ser eg ikkje noko problem med, men ein ultranasjonalistisk eller rasistisk politikk som nyttar folkets språk, er noko heilt anna. Det populistiske narrativet i dag er ei historie om skading, harme og krenking. Denne bodskapen når dei som frå før kjenner seg såra, engstelege eller redde, og som meiner dei er angripne. Og angripne er dei, av den same kjelda som vi alle – den globale kapitalismen. Men skuld i denne ulukka, meiner dei, er innvandrarane, menneske av ein lågare rase. Somme har ei oppskrift på politisk makt som kan destillerast frå framandfrykt, ultranasjonalisme og rasekjensle. Ofte føler eg at dei politiske leiarane som medvite utnyttar desse førestillingane, ikkje alltid er klar over kva slags krefter dei slepper laus.

Slaveri og modernitet

– Dette høyrest ut som eit ekko av Tyskland i 1930-åra?

– Likskapar finst, absolutt. Men då Hitler kom til makta, lova han ikkje nokon utopi. Snarare slit og liding for å sikre atterføding av ein nasjon etter ein periode med nedgang og fornedring. Historia, slik ho utfaldar seg no, «rimar» med fortida – og det gjer meg redd.

– Dersom rasisme ligg til grunn for mykje av det negative som skjer, korleis kan vi stoppe rasismen?

– Det kjem an på kven vi er, kvar vi er, kvar vi bur, og i kva form rasismen viser seg. På universitetet, der eg arbeider, kan vi lytte til dei røynslene studentane har, sjå kritisk på kva og korleis vi underviser. Ofte opplever vi at studentar frå minoritetar ikkje får like gode karakterar som dei kvite – sjølv om dei har like gode evner. Dette må vi finne svaret på. Men svaret er kanskje ikkje det same i skulen, i rettssystemet, i militæret eller i andre miljø. Alle kan tenkje gjennom eigen praksis og leite etter forbetringar.

– Kva var det som fekk deg til å sjå slaveriet som ein naudsynt del av moderniteten og ikkje berre som eit avvik?

– Eg studerte kolonimakt og kolonihistorie, især slaveri, som del av eit eksperiment der nye former for makt, nye former for arbeidarorganisering, nye former for vald og nye lover peikte fram mot det som kom til å skje i Europa litt seinare. Då eg tok til å studere slaveriet i eit vidare perspektiv, såg eg at det fanst ei anna historie her, om korleis det er å vere eit moderne menneske.

I denne historia fanst det òg eit sterkt innslag av kultur.

– Slavane kom frå fleire land i Afrika, dei tala ulike språk, dyrka ulike gudar, hadde si eiga historie og sin eigen musikk. No blei dei flytta fleire tusen kilometer, tvinga til å lære eit nytt språk og bedne om å skjøne at dei representerte ei lågare livsform. Plantasjane blei eit rom for kulturell motstand, kombinasjon, blanding og samansmelting heilt utan like i tempo og intensitet.

Flybombing og dronar

Den 1. november 1911 utførte eit italiensk fly historias første bombeåtak frå lufta, då sleppte piloten ei bombe over Tagiura-oasen i utkanten av Tripoli i Libya. Det var i krigen mellom Italia og det ottomanske riket. Også bombeåtak frå lufta har Paul Gilroy forska på. Og han fortel at stormaktene dei første åra eksperimenterte med det nye våpenet. Då var det enkelt å nytte Afrika som «laboratorium» for å finne ut kven det var greitt, og ikkje greitt, å bombe frå lufta, og kva som blei dei moralske og politiske konsekvensane av slike kalkulasjonar.

– Massebombinga frå lufta i andre verdskrigen, som sletta ut skiljet mellom soldat og sivil, kan ein sjå som innføringa i europeisk krigføring av slikt som tidlegare hadde vore prøvt ut i fleire koloniar.

– Korleis ser du på drapsdronane; utgjer dei ein vesensskilnad?

– Eg trur at dronekrigføring fører vidare dei gamle kolonivanane. Første verdskrigen skulle bli krigen som gjorde slutt på all krig. No trur eg vi opplever ein tilsvarande illusjon, knytt til trua på det teknologisk sublime. Dette er eg svært skeptisk til. Denne teknologien gir ikkje ei «rein» krigføring, slik vi heller aldri vil finne ein «rein» kapitalisme.