Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

I si nye bok, Tilfeldig!, skriv Yngve Vogt om korleis slump styrer mykje av livet vårt. Men han har halde seg unna det religiøse. Når han har vilja skrive om det tilfeldige, er det fordi det meste av samfunnet er bygt på slump, medan folk går rundt og trur at det er eksakt.

– Det tilfeldige ligg bak svært mykje av det som skjer, men folk flest er deterministar og ser det ikkje slik. Ambisjonen min er å få folk til å skjøne denne samanhengen. Alt frå vêrmeldingar til befolkningsprognosar byggjer på slump og sannsyn.

Slump definerer han som ei tilfeldig hending, noko ein ikkje kan føresjå. Men også i slumpen kan det finnast eit mønster, som igjen kan danne grunnlag for sannsynsrekningar. Med eitt enkelt terningkast aner du ikkje kva du får, men kastar du terningen tallause gonger, er det råd å finne eit mønster i resultata du får. Det er det vi kallar «store tals lov».

Vogt er realist av utdanning og har dei siste femten åra vore journalist i forskingsmagasinet Apollon, som Universitetet i Oslo gir ut. Der skriv han om realfag og medisin. Han har tidlegare gitt ut boka Mattetriks på null komma niks.

– Kor tilfeldig er det tilfeldige? Er alt som er tilfeldig, like tilfeldig?

– Ytterpunkta er det ein kallar tilsynelatande og faktisk slump og kjernefysikk. I det første, som er den klart største kategorien, kan ein teoretisk ha total kontroll over eit eksperiment, men likevel ikkje vere trygg på resultatet. I kjernefysikken er det heilt tilfeldig kva tid eit atom gir frå seg radioaktiv stråling, det kan ingen vite på førehand.

– Er maksimalt sannsynleg tilnærma likt minimalt tilfeldig?

– Nei. Maksimalt sannsynleg tyder hundre prosent sikkert, og då er det ikkje rom for det tilfeldige.

– Finst det noko livsområde som ikkje er omfatta av slump?

– Den eksakte matematikken er det einaste eg kan komme på. Legg du saman 2 og 2, får du 4. Det er konstant. Men elles ligg det slump bak alt. Eg kjem ikkje på noko anna unntak.

«Slumpens lov»

– Er det ikkje då skremmande å sjå i kva grad slump styrer livet vårt?

– Det er ein fascinerande tanke. Tenk deg at du går på vegen, så ser du ei kvinne komme mot deg. Tek du kontakt, kan det endre livet ditt. Tek du ikkje kontakt, held livet fram som før. Men då kan noko heilt anna skje.

Yngve Vogt fortel at det også finst noko ein kunne kalle «slumpens lov», men som eigentleg heiter stokastikk. Det er «den eksakte læren om tilfeldigheter», som han meiner bør ha ein sentral plass i norsk skule. Denne læra arbeider ut frå «store tals lov», kombinert med sannsynsrekningar. Svært mykje i samfunnet byggjer på denne tankegangen.

– Det er så vakkert, ei openberring, kjem det bortrykt frå forfattaren, som fortel at han har hatt mange fascinerande opplevingar i arbeidet med boka.

Då han var ung, stod han oppført i telefonkatalogen som «stokastiker». No er hans høgaste ønske at heile samfunnet skal skjøne desse tinga, og at unge skal bli freista til å studere sannsynsrekning.

– Kvifor er det så viktig at det blir undervist om dette i skulen?

– Straks ein skjønar det tilfeldige, kan ein betre forstå både samfunnsfag og naturvitskap. Skjønar ein ikkje slumpen, har ein tapt mykje. Då eg var ung, fanst ikkje dette i skuleverket. Sidan har det komme inn i vidaregåande, men no er det visst på veg ut att. Det trur eg er eit stort tap. Til meir moderne samfunnet blir, til viktigare vil denne kunnskapen vere.

– Er sannsynsrekning den beste medisinen mot slump?

– Ja, og kanskje den einaste.

– Pandemien vi no står oppe i, er vel også ein slump, men ikkje av dei det skulle vere heilt uråd å sjå føre seg?

– Konsekvensane av koronapandemien er enorme, men sannsynet for at dette skulle skje, var svært liten. Med tanke på at det finst tusenvis av dyremarknader i verda, og noko slikt knapt har skjedd på ein slik før, var det lite sannsynleg at vi skulle få eit slik utbrot frå ein dyremarknad. Men det er rett at vi har hatt fleire epidemiar dei siste tiåra, som kunne peike fram mot ei slik hending.

Ei sikker blodprøve

Vogt er litt oppgitt over korleis folk flest tolkar kva som er sannsynleg og ikkje, og kallar det «vill vest og kaos». Skilnaden mellom tolkingane kan vere uskjønleg stor. Oppskrifta hans for å betre på dette er rett og slett at folk lærer seg å forstå kva som ligg i sannsynsrekningane dei støyter på. Han peikar på at sannsyn er eit presist omgrep som blir nytta heilt eksakt i matematiske likningar, men mange blandar inn kjenslelivet når dei skal tolke kva det tyder.

– Du meiner at klimaforskarane sine spådommar om noko som vil skje langt inn i framtida, er meir pålitelege enn det meteorologane spår om vêret dei nærmaste dagane?

– Er det ikkje fantastisk! Det meteorologane bak vêrmeldinga gjer, er som å kaste terning og få mellom éin og seks. Klimaforskarane, derimot, tek snittet av mange, mange terningkast, og då gjer «store tals lov» seg gjeldande og kan gi meir presise spådommar. Men dette er det mange som ikkje aksepterer. Og mange av desse lit meir på økonomiske modellar, som jo er endå mindre sikre enn modellane som meteorologane nyttar. Ikkje berre er klimamodellane betre, ein har også samkøyrt mange av dei for å få det sikraste resultatet.

– Du skriv at det er lettare å modellere vêret enn sjukdommar. Med tanke på kor ofte meteorologane bommar, gir dette liten grunn til optimisme?

– Det er ikkje enkelt.

– Kva må til for at ei blodprøve skal gi så sikkert svar som råd?

– Til fleire pasientar dei medisinske forskarane tok med i eksperimentet då dei testa ut blodprøva, til høgare blir sjansen for rett svar. Dessutan må utvalet vere representativt.

«Lotto-lureriet»

I Tilfeldig! går Vogt inn på det han kallar «Lotto-lureriet», og tala kan ta motet frå sjølv den største optimisten: Sjansen for å vinne er 0,00002 prosent. Om du, som mange gjer, speler den same talrekka veke etter veke, må du statistisk sett halde på i 5.379.616 veker, eller om lag 100.000 år, for å vere sikker på toppgevinst, dersom alle vinnarrekkene er ulike. Men det er dei jo ikkje.

– Du taper ikkje så mykje på å spele Lotto, og for mange er nok spenninga verd pengane. I Eurolotto og Vikinglotto er vinnarsjansen endå mindre. Fotballtipping gir ti gonger større vinnarsjanse enn vanleg Lotto, men der skal du helst ha god greie på fotball. Og får du full pott på ei favorittrekke, er det gjerne så mange andre som òg har fått det, at gevinsten ikkje blir så stor. Utan at eg har så mykje greie på aksjar, trur eg det er lettare å bli rik på aksjehandel enn på lottospel og tipping.

– Nyttiggjer du deg kunnskapen din om slump på andre måtar enn å skrive bok?

– Kunnskapen kjem til nytte i arbeidet mitt for Apollon. Mesteparten av forskinga eg dekkjer innan realfag og medisin, byggjer på slump og sannsynsrekning. Å skjøne kva dette dreier seg om, er til stor hjelp for meg – især fordi mange forskarar blir så positivt overraska over at ein journalist veit kva det er.