Historie

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

For Terje Halvorsen (79), professor emeritus i samtidshistorie ved Høgskolen i Lillehammer, har dette vore eit livsprosjekt. Han hadde foreldre og slektningar som var engasjerte i motstandskampen, og sjølv har han forska på og skrive om ulike sider ved denne historia i mange samanhengar. Når han så skulle lage ei stor oppsummering av det han sjølv og andre har gjort av forsking på dette feltet, fekk boka den talande tittelen Forfulgt, fordømt og fortiet.

Dei kommunistiske motstandskjemparane blei ikkje berre forfølgde av Gestapo. Dei blei fordømde av heimefrontleiinga som «uansvarlege», og i stor grad blei innsatsen deira tagd i hel etter krigen. Då det «autoritative» verket Norges krig 1940–1945 kom ut få år etter krigen (første bandet kom i 1947), var ni av dei tusen sidene i verket vigde innsatsen til kommunistane. Kommunistleiaren Peder Furubotn var ikkje nemnd med eitt ord, heller ikkje storsabotøren Ragnar Sollie («Pelle»). Asbjørn Sunde er kort omtalt for ein sabotasje han utførte «på bestilling» av Milorg, men ingen av dei andre dristige aksjonane han og folka hans gjennomførte, vart nemnde.

Terje Halvorsen forklarar dette dels med den kalde krigen, der kommunistane i aust var det store trugsmålet, dels med at det gjennom krigsåra var sterk usemje mellom Noregs Kommunistiske Parti (NKP), som gjekk inn for «aktiv motstand», og leiinga av den sivile heimefronten, som var imot valdelege aksjonar. Dessutan var det lenge slik at leiarar i Milorg og heimefronten skreiv eigne bøker om krigsåra, der kommunistane heller ikkje fekk noka viktig rolle. Historikarane var seint ute med å skrive om motstandsrørsla, og dei få som gjorde det, fekk så å seie «monopol på sanninga». Og media gav det same biletet.

At NKP også hadde eit velorganisert fluktapparat under krigen som hjelpte kring 8000 menneske over grensa, både jødar, kommunistar og andre, blei det heller ikkje gjort noko nummer av. På dette området fungerte samarbeidet med heimefronten.

Forbode

– 22. april 1940 var NKPs standpunkt ei militær kapitulasjonslinje, etter tidlegare direktiv frå Moskva. At partiet slik fall styresmaktene i ryggen medan kampane stod på, må ha vore øydeleggjande for partiet både under og etter krigen?

– Mange såg på det med forbitring, og kommunistane blei stadig minte på dette under og især etter krigen. Utan tvil blei det skadeleg for partiet.

– Kva var det som gjorde at NKP likevel blei dei første til å ta opp kampen mot okkupantane?

– Forbodet mot NKP i august 1940, før alle andre politiske parti, var viktig. NKP var det einaste partiet som hadde eit klart ønske om å halde fram som illegalt parti og ikkje leggje ned partiorganisasjonen. Dei var vane med å drive utanomparlamentarisk og tenkje aktivistisk. Å reorganisere eit parti illegalt var i seg sjølv ei motstandshandling.

I mange tiår var det gjengs historieskriving at NKP først engasjerte seg mot okkupanten etter at Tyskland gjekk til åtak på Russland i juni 1941, og dermed braut ikkjeåtakspakta mellom dei to landa. Det meiner Terje Halvorsen er feil. Rett nok kom ikkje dei kommunistiske sabotasjeaksjonane i gang før etter dette, men alt frå juni 1940 blei det gitt instruks frå Komintern i Moskva om å setje i gang politisk motstand mot nazismen og okkupanten.

– I tre år var kommunistane åleine om å drive sabotasje i Noreg. Milorg var i utgangspunktet ikkje innstilte på å aksjonere før det kom ein alliert invasjon. I andre former for motstand, som å gi ut illegale aviser, stod ikkje kommunistane åleine, men avisene deira var blant dei største og mest lesne.

NKP arbeidde i fleire år for å komme med i den sams heimefrontleiinga, og dei ønskte å få til ein nasjonal einskapsfront mot okkupantane. At dei ikkje lukkast, forklarar Halvorsen med dei motstandspolitiske motsetningane. Han meiner òg at dei som var sterkast mot å ha med kommunistane, var Arbeidarpartiets folk i leiinga. Her gjorde ein grunnleggjande mistillit seg gjeldande.

– Furubotn og NKP ville gjere dei tyske okkupantane, ikkje norske NS, til hovudfiende. Kven og kva ville dei råke med parolen om «aktiv motstand»?

– NKP støtta jo også opp om kampen mot NS og Quisling, men for dei var det eit sidespor. Dette førte til at dei blei isolerte, for nettopp kampen mot NS stod i fokus for heimefrontleiinga. Furubotn meinte at alt som kunne gjere det meir tungvint for tyskarane å føre krig, skulle ein slå til mot: økonomiske ressursar som okkupanten henta ut av norsk produksjonsliv, troppetransportar av soldatar som kunne slåst på austfronten, og kva det elles kunne vere. Oppskrifta var sabotasje mot industri og jernbane.

Krig i krigen

– Var det stundom viktigare for Milorg og heimefronten å få slutt på kommunistane sin «aktive motstand» enn å slåst mot okkupantane?

– Eg ville kanskje ikkje sagt det slik. Milorg venta på ein alliert invasjon, og då var det viktig for dei å ha ein organisasjon intakt og under kontroll. Her blei kommunistane ein brysam faktor. Milorg måtte skaffe seg kontroll over dei delane av sin eigen organisasjon der kommunistane hadde påverknad, til dømes i Oslo. All den tid aktiv innsats var sett på vent, blei ei viktig oppgåve å hindre kommunistane i å få innverknad. Det blei som ein krig i krigen.

– Kvifor såg ein militære aksjonar som «Måløy-raidet» som uproblematiske, medan valdelege aksjonar i regi av NKP var uønskte?

– Fordi slike raid kom i regi av britiske SOE, Special Operations Executive, hadde ein ikkje kontroll over dei. Uproblematiske var dei nok ikkje, sett med norske auge, men ingen her heime kunne gjere noko med dei.

– Var den kommunistiske motstandsrørsla høgre verdsett hos våre britiske og amerikanske allierte enn hos den norske heimefrontleiinga og London-regjeringa?

– Heilt klart. Fleire på britisk side uttalte seg rosande om kommunistane og skjøna ikkje den norske kommunistfobien. Dei såg på kommunistane som potensielle samarbeidspartnarar. Men her heime var det stillingskrig mellom partane.

– Dersom NKP og heimefronten hadde gått saman om «aktiv motstand», trur du det hadde utgjort nokon skilnad?

– Krigen blei jo avgjord utanfor Noreg. Men eit slik samarbeid kunne ha redusert norsk næringslivs leveransar til tyskarane og gjort det vanskelegare for dei å transportere troppar til kontinentet i 1944.

Ei sjølvoppnemnd leiing

– Sett i ettertid, kor viktig var motstanden i NKP-regi? Kva oppnådde dei? Stod offera i eit rimeleg forhold til resultatet?

– Hadde ein sete musestille dei fem åra, ville utfallet av krigen blitt det same likevel. Men i 1940 hadde ein ingen fasit, slik vi har. Då motstanden tok til, visste ikkje folk korleis dette ville utvikle seg, og nettopp det motiverte til innsats, i trua på at det kunne få noko å seie. Mellom 6000 og 10.000 kommunistar var aktive i motstandskampen. Om lag 200 ofra livet, av desse blei halvparten avretta, det er ein firedel av alle nordmenn som tyskarane avretta i Sør-Noreg.

– Leiinga i NKP frykta «ukonstitusjonell framferd» ved frigjeringa. Kva var dei redde for?

– Ein frykta at leiinga for heimefronten skulle etablere seg som ei sjølvoppnemnd leiing også etter krigen. Dei ville ikkje kalle inn Stortinget i første omgang, heller ikkje kommunestyra. Ikkje berre kommunistane såg på dette med skepsis, også i London-regjeringa fanst dei som var urolege for at denne eliten ville skaffe seg fotfeste som ein maktfaktor utan konstitusjonelt ansvar.