Litteratur

Jan H. Landro

janh@landro.bergen.no

Med familien sin har forfattaren slege seg ned i ein småby i West Sussex, om lag 11 km nord for Brighton. Der har ho skrive romanen Fuglenes anatomi, ei bok ho trur ho kanskje ikkje hadde skrive dersom ho framleis budde i Noreg. For om landskap og natur speler ei viktig rolle i mange av romanane hennar, har desse elementa ein endå større plass i det som er Lindstrøms tiande roman.

– Landskap har eg alltid oppfatta som ei form for språk, og dette språket nyttar eg sterkt både i denne boka og i Fra vinterarkivene. Begge er bygde kring korleis det ytre og indre landskapet kommuniserer, og i begge er naturen og skiftingar i han svært viktige. Kva vi gjer, og kva vi opplever i høve til kvar vi bur, opptek meg.

I mine augo er det engelske landskapet strukturert og ordna samanlikna med det vi tenkjer på som norsk natur. Denne ordna naturen gir likevel ei sterk kjensle av det ville og kaotiske, og eg kjenner at boka mi høyrer heilt klart til her. Det regner utruleg mykje, og ofte kjennest det som om fukta trengjer gjennom alt, også inn i huset, heilt inn til sengkleda og bøkene i hylla. Og det er mykje kryp og edderkoppar overalt, som gir ei kjensle av at naturen kjem inn i huset.

– Natur og landskap har fått større plass og betydning i Fuglenes anatomi enn i dei førre bøkene dine?

– Eg trur det heng saman med ein vilje til å sjå det og opne for det i teksten. Dette er noko som har komme etter kvart i forfattarskapen min. I denne boka har det mykje større betydning; det er eit språk og ein bakgrunn som handlinga speler mot, men det karakteriserer òg ei stemning. Det har med lys og mørke å gjere, årstidenes veksling. Boka lukkar seg ikkje, men tek inn ganske mykje lys etter kvart. I ei historie som denne kjendest det nødvendig.

Sjølvbiografisk?

Fuglenes anatomi er ein metaroman i den meining at hovudpersonen, ei middelaldrande kvinne, er forfattar og skriv på ein roman som også er ei historie om korleis denne boka blir til, korleis kaotiske tankar gjennom det litterære arbeidet får form. Og ei forteljing om tre generasjonar kvinner, der Lindstrøm lèt oss møte både mora og dottera til hovudpersonen, som begge har vonde historier – mora om overgrep, dottera om depresjon. Ekteskapet til forfattaren er prega av avstand, lite kommunikasjon og at mannen har eit alkoholproblem. Lyspunktet er ungguten Tom, som er hyra inn for å byggje ein volier, eit lite hus til fuglane ho omgir seg med. Han vekkjer kjensler i henne, noko som minner om forelsking.

– Er det Tom eller sin eigen tapte ungdom ho er forelska i?

– Både-og, trur eg, og svært mykje det ein seier. Forelsking er ofte å skape noko kring eit menneske ein tillegg ulike eigenskapar. Det ved Tom som især fascinerer hovudpersonen, er å kunne vere så lett, så fri og ikkje trenge å ofre framtida så mange tankar. Her er det fuglane kjem inn: det lette, eit blikk ovanfrå, fridom frå trongen til å feste seg ved alle dei små detaljane. Eit blikk som kanskje kunsten representerer.

Forfattaren trur ho kan fylle Tom med eigenskapar, han er jo «tom». Dessutan ser ho noko av seg sjølv som ung i denne guten. Ho skriv ein stad at å vere forelska liknar å skrive, for du fyller ein annan person med dine tankar.

– Kor mykje har denne forfattaren til felles med deg?

– Det meste forfattarar skriv, er om dei sjølve, på eit eller anna plan. Men så blir det til litteratur, og då har det éi oppgåve: å verke gjennom språket. For meg er det alltid i språket det spennande skjer. Hendingar og røynsler som ligg nær mine eigne, blir noko anna gjennom skrivinga. Utfordringa blir å få dette til å stå fram som litteratur, ikkje biografi. Hovudpersonen er ikkje eit direkte spegelbilete av meg, snarare eit forvrengt portrett. Heller ikkje romanen Fra vinterarkivene, der eg nyttar mitt eige namn, er eit fullstendig sjølvportrett, men boka speglar kjensler og tankerekkjer som er mine. Ein versjon av livet mitt, men slett ikkje den einaste.

– Du er glad i lange periodar, der setning hektar seg på setning i ein elegant flyt, berre skilde med komma?

– I denne romanen har eg nok dyrka dette meir enn før. Eg er ute etter ein rytme i alt eg skriv, denne gongen måtte det vere denne rytmen. Kanskje er ikkje alltid teiknsetjinga slik ein ventar. At lesaren blir sett litt ut av slikt, er ei utfordring eg ønskjer å gi dei. Det synest eg litteratur skal gjere. Eg liker rytmen i denne teksten, kanskje også fordi han har noko med landskapet å gjere.

Fleire i hovudet

Merethe Lindstrøm (56) fekk Nordisk råds litteraturpris i 2012 for romanen Dager i stillhetens historie. I snart førti år har ho skrive romanar og noveller. Mange vil kanskje sjå årets roman som eit framhald frå den meir sjølvbiografiske Fra vinterarkivene (2015). Men det avviser ho, samstundes som ho vedgår at dei har større slektskap og nærleik enn dei andre bøkene hennar. Ikkje minst fordi årets roman sprang ut av tankeprosessar i Fra vinterarkivene. I begge skriv ho om det ho kallar «depresjonens anatomi», om kor sterkt fortida kan prege notida, om å våge å vere i kaos, om å forstå.

– Eg veit ikkje om personane mine nokosinne har forstått eller nådd fram til så mykje. Ofte hamnar dei til slutt i større kaos enn då romanen tok til, for ting har utvida seg og fleire moment komme til. Men dei innser gjerne kor lite dei har forstått, og kor stort kaoset eigentleg er, utan at dei har funne den roa dei søkjer.

Sjølv kjenner eg det somme tider som om eg har 10–20–30 menneske inne i hovudet, som alle har ulike idear, og noko vil bli skrive. Den einaste måten å samle alt på, er å skrive.

– Kvifor har du ikkje gitt hovudpersonen eit namn?

– Det er jo hennar tankar boka dreier seg om, å gi henne namn blir då som ein unødvendig presentasjon for lesarane. I romanen står ho fram som den ho er. Heile tida prøver ho å forenkle ting, heile tilværet. Kvitte seg med alle ting, til og med stader ho har flytta frå, og dermed tilhøyrande kjensler. Ho isolerer seg meir og meir, blir ein minimalist som ikkje treng noko namn.

Ved sida av skrivinga er bygginga av fuglerommet det ho konsentrerer seg om. For ein lesar er det lett å kople fuglar i fangenskap med menneske i fangenskap, noko stivna – især sidan det å vere stengd inne, ofte i seg sjølv, er eit aspekt ved denne forfattarskapen. Merethe Lindstrøm er sjølvsagt klar over ei slik klisjéprega lesing, men for henne var det viktige å nytte fuglane som ein metafor for arbeidet med å gi form til tankar. Ho fortel at ho sjølv har fuglar og er blitt oppteken av kor meditativt det kan vere å betrakte dei.

Å skape undring

– Romanen handlar om å skrive og tenkje, men også om dei mange avbrota, alt som melder seg ubede, men likevel blir med i teksten. Om alle dei tankeprosessane som er nødvendige for å byggje opp og skape teksten, skape noko rundt eit menneske du ikkje kjenner. For meg representerer fuglane alle dei tankane. Det er noko usårleg, men samstundes sårbart over dei som hovudpersonen blir trekt mot. Men ho kjenner ikkje nokon sterk nærleik til fuglane, ho held dei på avstand fordi dei også representerer kjensler ho ber på.

– Du har ei eiga evne til å skape undring, få oss til å lure på kva slags univers vi blir dregne inn i. Korleis gjer du det?

– Eg trur det kjem av ei undring i meg sjølv. Når eg skriv, vil eg at det skal vere noko som eg er nysgjerrig på. Eg liker ikkje å lukke romanane mine for mykje, det skal alltid finnast eit rom for lesaren si undring.